"مجسطی بطلمیوس" مهمترین متن نجومی اسلامی است

به گزارش خبرنگار مهر، نشست "ابزارآلات نجومی در دوره اسلامی" با سخنرانی سجاد نیک‌فهم عصر سه‌شنبه 13 بهمن در مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران برگزار شد.

سجاد نیک فهم در ابتدای این نشست با اشاره به جغرافیای زمانی و مکانی بحث، گفت: دوره اسلامی از نظر جغرافیای مکانی از ماوراء النهر تا شمال آفریقا و جنوب اروپا را در بر می‌گیرد و از لحاظ زمانی نیز از قرن دوم هجری تا قرن نهم هجری را شامل می‌شود.

وی افزود: از آغاز دوره اسلامی، این حوزه با تمدنهای ایران باستان، هند باستان و یونان ارتباط داشته و از قرن هشتم هجری با چین و اروپا نیز ارتباط پیدا می‌کند. در میان این تمدنها سه تمدنی که بر نجوم دوره اسلامی تأثیر زیادی گذاشتند تمدنهای ایرانی، هندی و یونانی بودند.

وی تصریح کرد: تأثیر نجوم اسلامی از نجوم یونان ناشی از تأثیر احکامی یونانی و ترجمه مجسطی بطلمیوس در دوره خلافت هارون الرشید است. همچنین ترجمه زیج ارکند و ترجمه سند هند تأثیر زیادی بر نجوم دوره اسلامی داشته است. بعد از این تأثیرات است که شکل‌گیری سنت ثبت نتایج رصدی و محاسباتی را شاهدیم. مهم‌ترین متنی که بدین منظور تهیه شد، زیج نامیده می‌شد. این زیجها تحت حمایت حاکمان تألیف می‌شد و به رصدخانه توجه ویژه‌ای از سوی آنها صورت می‌گرفت.

وی افزود: باید توجه داشت برای رصدهای مربوط به زیج نیازی به رصدخانه نبوده و با ابزار نجومی از هر مکانی امکان رصد وجود داشته است. این در حالی است که برای تعیین مؤلفه‌های اصلی نجومی نیاز به رصدخانه داریم. مثلا برای تعیین جداول کواکب و رصدهای مربوط به تقویم نیاز به رصدخانه بوده است.

این محقق حوزه نجوم در ادامه خاطر نشان کرد: در دوره اسلامی سه رصدخانه بزرگ مراغه، سمرقند و استانبول را داریم. که مهمترین رصدخانه از این میان رصدخانه مراغه است. در واقع رصدخانه‌های سمرقند و استانبول مدلی از رصدخانه مراغه به شمار می‌روند. علاوه بر این رصدخانه‌ها، رصدخانه‌های دیگری هم هستند که بنا بر شواهد براساس رصدخانه‌های دوره اسلامی ساخته شده‌اند. به عنوان مثال، رصدخانه هند که در سال 1131 هجری احداث و رصدخانه چین که توسط جمال بلخاری در سال 678 هجری تأسیس شد.

وی افزود: بر اساس شواهد و توصیفی که از ابزارهای موجود از این رصدخانه ارائه شده می‌توان رصدخانه "تیکو براهه" را نیز متأثر از رصدخانه مراغه دانست. زیرا توصیف ابزارهای نجومی آن شباهتی به ابزارهای رصدخانه مراغه دارد.

وی یادآور شد: مهمترین متنی که به حوزه نجوم در دوره اسلامی راه می‎یابد و بر آن تاثیر زیادی می‌گذارد مجسطی بطلمیوس است. در این اثر، بطلمیوس از 5 ابزار نام می‌برد و همین 5 ابزار نیز در دوره اسلامی بیشتر مطرح هستند. اولین ابزاری که بطلمیوس در مجسطی توضیح می‌دهد از دو حلقه تشکیل شده که برای تعیین ارتفاع خورشید به کار می‌رفته است. ابزار دیگری که بطلمیوس مورد اشاره قرار می‌دهد در دوره اسلامی ربع یا لبنه نامیده می‌شده که کمی تغییر در آن داده شد.

نیک‌فهم در ادامه خاطر نشان کرد: ابزار رصدی دیگری که مورد اشاره بطلمیوس قرار گرفته در دوره اسلامی به نام نحاسه خوانده می‌شده است که در این دوره نیز چندان توضیحی در مورد آن وجود ندارد و فقط در قرن 9 هجری مورد اشاره منجمی قرار می‌گیرد. ابزار دیگر مورد اشاره بطلمیوس ذات الحلق نام دارد که این ابزار را پدر اسطرلاب می‌دانند.

وی افزود: مشهورترین ابزاری که در دوره اسلامی مورد استفاده قرار می‌گرفته اسطرلاب نام دارد که انواعی از آن شناخته شده است. قدیمی‌ترین اسطرلاب، اسطرلاب کروی است. مدل اولیه این اسطرلاب همان ذات الحلق است که توسط بطلمیوس توصیف شده است. نوع دیگر اسطرلاب، اسطرلاب مسطح است که از سه قسمت روی اسطرلاب، عنکبوت و پشت اسطرلاب تشکیل شده است. روی اسطرلاب ویژگی محاسباتی داشته و پشت آن ویژگی رصدی داشته است.

وی تصریح کرد: علاوه بر اینها اسطرلاب زورقی، اسطرلاب مبطخ، اسطرلاب جهانی و اسطرلاب مسرطن که توسط سجزی ابداع شد را داریم.

این پژوهشگر نجوم در ادامه خاطر نشان کرد: علاوه بر ابزارهای محاسباتی ذکر شده ابزارهای محاسباتی دیگری نیز در دوره اسلامی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. به عنوان نمونه ابزار طبق المناطق توسط کاشانی در قرن 9 هجری برای شبیه سازی مدل ماه در افلاک خودش ابداع شد. همچنین ابزار دیگری نیز با نام لوح اتصالات توسط کاشانی طراحی می‌شود.