مفهوم عقلانیت نوعی دستوری بودن کنش را در خود نهفته دارد

به گزارش خبرنگار مهر، ریچارد هک استاد فلسفه دانشگاه براون و از فیلسوفان تحلیلی معاصر است که مطالعات جدی درباره منطق و زبان و به ویژه آرای فرگه و ویتگنشتاین دارد. او در گفتگو با سایت "پرسش از فیلسوفان" این موضوع را که آیا عقلانیت مفهومی هنجاری است یا نه را مورد بررسی قرار داده است.

عقلانیت مفهومی است که انواع گوناگونی دارد. فهم کنش و رفتار عقلانی در سایه درک انواع عقلانیت معنا می‌یابد. عقلانیت ابزاری، عقلانیت اخلاقی، عقلانیت انتقادی و عقلانیت ارتباطی انواع عقلانیت به شمار می‌روند.

به طور معمول در مواجه با مسائل و رخدادها دست به انتخاب می‌زنیم و گزینه‌ای را از میان گزینه‌های موجود انتخاب می‌کنیم. اینکه کدام گزینه عقلانی و رفتار عقلایی کدام است موضوعی است که به راحتی قابل تبیین نیست و بستگی به تعریف ما از عقلانیت دارد.

تفکر غالب در چارچوب خردگرایی مبتنی بر نظریه انتخاب عقلانی، بر عقلانیت ابزاری و منطق نتیجه، تأکید و تمرکز می‌کند. بر پایه این رویکرد، بازیگران به نتیجه انتخاب خود می‌اندیشند و با تحلیل هزینه و فایده به تصمیم‌گیری می‌پردازند.

نوع دیگر عقلانیت، عقلانیت اخلاقی به شمار می‌رود. عقلانیت اخلاقی با منطق تناسب ملازمت دارد و معطوف به تشخیص و تعیین تکلیف و اتخاذ تصمیم و اقدام متناسب با آن است.

شکل دیگری از عقلانیت، عقلانیت انتقادی نام دارد. عقلانیت انتقادی به معنای تامل و تفکر انتقادی جهت ایجاد تغییر و تحول و رسیدن به رهایی است. این نوع عقلانیت از علاقه انسان به رهایی نشات می‌گیرد که خود از تمایل او به تفکر و تامل درباره مسلمات و مفروضات ذهنی ناشی می‌شود.

نوع دیگری از عقلانیت موسوم به عقلانیت ارتباطی است. عقلانیت ارتباطی به معنای درک و فهم چگونگی برقراری ارتباط با دیگران و ایجاد تفاهم است. این نوع عقلانیت از علایق ناشی از علایق ارتباطی انسان و بازیگران اجتماعی، معطوف به تفاهم، مفاهمه و مبادله بینا ذهنی بوده و برای فهمیدن است، نه کنترل و تسلط بر دیگران.

ریچارد هک معتقد است که در تعریف عقلانیت دست به تعریفی هنجاری زده می‌شود.

او می‌گوید که عقلانیت مفهومی انتزاعی و مجرد است که از صفت "عقلانی" مشتق می‌شود. برای تعریف عقلانیت ناگزیر به بررسی این صفت هستیم.

بر این اساس گفته می‌شود که انجام فلان کار عقلانی است. همانطور که در این عبارت دیده می‌شود ما نوعی عبارت هنجاری را به کار می‌بریم و این عبارت به نوعی عبارت دستوری است که نوعی خاص از رفتار و اقدام را تجویز می‌کند.

لذا فرد "باید" آن کار را انجام بدهد تا رفتاری عقلانی از او سر زده باشد. در این معنا بررسی ادعاهای مربوط به عقلانی بودن و عقلانیت مستلزم بررسی ادعاهای مربوط به هنجاری بودن و دستوری بودن نوعی کنش خاص است.