شورای افتاء رهبر معظم انقلاب به روایت آیت‌الله هاشمی شاهرودی

تنها چندماه پس از این توصیه، آیت‌الله سیدمحمود هاشمی شاهرودی که ریاست دائرة‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت را بر عهده داشت، اولین شماره فصلنامه فقه اهل بیت را با صاحب‌امتیازی و مدیرمسئولی خویش تقدیم جامعه علمی ایران و جهان اسلام کرد. این فصلنامه بعدها دو مقاله برآمده از دروس خارج فقه آیت‌الله خامنه‌ای را با عناوین مهــآدنه و کاوشى در حکم ‏فقهى‏ صابئان به ترتیب در شماره‌های 8 و 9 (پاییز و زمستان 1376) و نیز 12-11 (زمستان 1375 و بهار 1376) خود منتشر ساخت.

 

آیت‌الله هاشمی شاهرودی در شماره دوم این فصلنامه که در تابستان 1374 روانه بازار نشر شد، در گفتگویی کوتاه، به بیان نکاتی درباره جلسه شورای افتاء رهبر معظم انقلاب پرداخت. وی که در آن زمان هنوز عهده‌دار سکان قضای کشور نشده بود، در ابتدا به این نکته اشاره نموده که حدود سه سال است در جلسه شوراى افتاء رهبر معظم انقلاب شرکت مى‏کند و از اعضای شورا تا درآن هنگام چنین یاد می‌کند: رهبر معظم انقلاب،رئیس قوه قضائیه، فقهاى شوراى نگهبان، ریاست دیوان عالى قضایى، آیت‌اللّه مهدوى کنى و آیت‌اللّه محمدى گیلانى.

 

با گذشت حدود 15سال از زمان انجام این گفتگو، متن آن هنوز هم در روشن ساختن برخی ابعاد علمی شخصیت حضرت آیت‌الله خامنه‌ای برای بسیاری از خوانندگان تازگی دارد. از این رو «دیگران» با اندکی تصرف و حفظ محتوای سخنان آیت‌الله هاشمی شاهرودی، آن را تبدیل به نوشتار کرده و در دسترس کاربران پایگاه اطلاع‌رسانی Khamenei.ir قرار می‌دهد.

 

هدف و موضوع

همان‌گونه که از نام جلسه پیداست، هدف آن، بررسى دقیق فقهى مسائل مبتلا به جامعه اسلامى است؛ اعم از مسایل مربوط به مشکلات نظام جمهورى اسلامى، یا مسایل مستحدثه و نوپیدا و یا مسائلى که کمتر مورد بحث قرار گرفته و جهت تطبیق با نیازهاى امروز جامعه اسلامى، نیاز به بحث و بررسى و نگرشى دوباره دارند.

 

این موضوعات، گاه از سرى مسائلى است که از رهبر معظم انقلاب، استفتاء مى‏‌شود و ایشان دستور مى‏دهند که به بحث و بررسى گذارده شود و یا از سرى مشکلاتى است که از طریق دیگر اعضاى جلسه- به‌ویژه آنان که مسؤولیت‌هاى قضایى و اجرایى و یا قانونگذارى دارند- مطرح مى‏شود. به هر حال، در این جلسه، بحث از موضوعات مستحدثه و زنده است که جاى بحث و بررسى آن‌ها در مباحث فقهى، خالى است و مورد نیاز جامعه مى‏باشد.

 

روشن است که بحث در این‌گونه موضوعات، تلاش جدّى مى‏طلبد و از مواردى است که توانایى مجتهد و فقیه را به آزمایش مى‏گذارد و گرنه بحث در مسائلى تکرارى و موضوعاتى که مفصّل پیشینیان بدان‌ها پرداخته‏اند، نشان‌دهنده قدرت و هنر یک فقیه نیست.

 

شیوه کار

شیوه کار این‌گونه است که افراد- به تناسب علاقه، فراغت و آمادگى که دارند- موضوعى را به انتخاب خود یا پیشنهاد دیگر اعضاء، براى تحقیق برمى‏گزینند. پس از گزینش، به دنبال تتبع و تحقیق مى‏روند و آن را با مبانى فقهى و استدلالى و اجتهادى، به نگارش درمى‏آورند؛ آن‌گاه براى بررسى و اظهار نظر دیگر اعضاء، نوشته را در اختیار آنان قرار مى‏دهند. سپس طى جلسه یا جلساتى، موضوع تحقیق شده توسط نویسنده در جمع مطرح مى‏گردد و انتقادات و پیشنهادهای دیگران را مى‏شنود و پس از بحث و بررسى، آنچه را پذیرفت، در نوشته خود اعمال مى‏کند.

 

این مباحث، نوعاً موضوعات نوپیدایند و یا کمتر بحث‏ شده‏اند. ازاین روى، مدت زیادى مى‏طلبد تا شخص مبانى فقهى و اجتهادى مسأله را بیابد و آن‌ها را به تقریر در آورد. گاه در ضمن تحقیق، دامنه بحث گسترده مى‏شود و فروعات مختلفى پیدا مى‏کند. گاه انتقادات و پیشنهادهایی که مى‏شود و نویسنده باید پاسخگوى آنها باشد، موجب مى‏گردد که کامل کردن آن زمان بیشترى ببرد. هرچه موضوع جدیدتر و یا انتقادات به آن بیشتر باشد، مدت زمانى بیشترى را به خود اختصاص مى‏دهد.این است که براى این‌ گونه بحث‌ها، نمى‏توان سقف زمانى مشخصى را در نظر گرفت. افزون بر این، تدوین آن، وقت فراوان می‌خواهد.

 

ثمره بحث

قانون این جلسه این نیست که حتماً، نتایج تحقیقاتش مورد استفاده دستگاه‌هاى اجرایى، قضایى و قانونگذارى قرار گیرد، ولى از آن جایى که موضوع‌هایى که طرح مى‏‌شوند، بیشتر مشکلات محل ابتلایى نظامى جمهورى اسلامى بوده و اعضاى جلسه هم، افراد تصمیم‌ گیرنده درنهادهاى قضایى، اجرایى وقانونگذارى هستند، طبعاً نتایج این جلسه مى‏تواند براى آن آقایان در این زمینه، کارگشا باشد؛ به ‌ویژه آن دسته از مسائلى که پاسخ‏ گوى آنها، شخص رهبر معظم انقلاب است که تحقیقات انجام شده با توجه به حضور فعال ایشان در جلسه، مى‏تواند مورد استفاده در پاسخ به استفتائات قرار بگیرد. به عنوان مثال، موضوعى که اخیراً در جلسه شورا مطرح گردید و مورد استفاده دستگاه قضایى قرار گرفت، دیه بود که پرداخت دیه باید به چه صورت باشد. آیا به صورت اجناس، یا خیر؟

 

حضور فعال

آنچه دراین جلسه مهم است، حضورجدّى با مطالعه و ارائه نظرات دقیق و پیشنهادها و انتقادات حساب شده است و در این جهت، رهبر معظم انقلاب با وجود اشتغالات و مسؤولیت‌هاى سنگین دیگرشان، حضور فعّال داشته، بلکه رکن و بانى اصل جلسه‏‌اند که بدون حضور ایشان جلسه منعقد نمى‏شود. بارها مشاهده شده که ایشان، بیش از دیگران اصرار بر برقرارى جلسه داشته‏اند و در داخل جلسات نیز، در بحث و انتقاد و جمع‌بندى مطالب، فعّال بوده و نتایج نهایى بحث‌ها را جمع‌بندى کرده و نقاط ضعف و قوت آن را اعلام مى‏کردند وهمواره، به هنگام طرح مباحث، با ایراد انتقاد نقض وابرام، حل و جواب و دفاع و... شرکت فعالى دارند؛ به‌ویژه در مسائل نوظهور و مربوط به مسائل اقتصادى و حقوقى.

 

به نظر من انتقادها و پیشنهادهاى ایشان، بسیار جالب و مبتنى بر مبانى صحیح اجتهادى و استدلالى است. در عین این‌که بسیار مقیدند که از مبانى فقه جواهرى تجاوز نشود، بر پاسخگویى به مسایل نوظهور اجتماعى و به روز بودن مسایل و موضوعات فقهى مورد بحث نیز، تاکید دارند و مبانى که ایشان برمى‏گزینند، به نتایج‏ خوب و مطلوبى مى‏رسد که پاسخ‏گوى مسایل روز و مشکلات جامعه اسلامى است.

 

ویژگی‌های دیگر

مزایایى که این شورا دارد، یکى در شکل کار است و دیگرى در نوع کار. در جلسات استفتاء مراجع تقلید، معمولاً کار به این شکل است که: مرجع تقلید، در مقام پاسخ‏گویى به مقلدان خود، نظریه خود را به اعضاى جلسه ارائه مى‏دهد؛ دیگران اگر مطلبى در تکمیل آن فتوا و نظریه داشته باشند، ارائه مى‏دهند. بنابراین تنظیم و تبیین و جمع کردن مطالب براى فتوا، به عهده خود آن مرجع است و در محدوده سؤالات استفتاء شده. ولى در این جلسه، یکى از اعضاى جلسه، موضوعى را از مسائلى که بدان‌ها اشاره شد، براى تحقیق و اجتهاد و استنباط برمى‏گزیند وآن را پس ازتحقیق و تکمیل به دیگر اعضاى جلسه که نوعاً از مجتهدین و صاحب‌نظر بوده و از سطح علمى بالایى برخوردارند، ارائه مى‏دهد و طى ساعت‌ها، بحث و بررسى مى‏گردد.شخص محقق، باید پاسخ‏گوى انتقادات و مدافع نظریه خویش باشد.

 

در حقیقت، روى هر موضوع، دو بار کار تحقیقى و اجتهادى مى‏شود: یک‌ بار شخص محقق و یک‌بار، جمع آقایان شرکت‌کننده. از نظر نوع کار هم، چنان‌که اشاره کردم، موضوعات و مسائلى که در این جلسه به بحث گذاشته مى‏شود، نوعاً مسایل جدید و مشکلاتى است که نظام اسلامى وجامعه امروز ما با آن درگیرند. اینکه معتقدیم، باب اجتهاد مفتوح است و از افتخارات فقه پویاى ما و مشخصه باز بودن باب اجتهاد، این است که بتواند مسایل زنده روز را پاسخگو باشد؛ به ‌ویژه مسائلى که پس از پیروزى انقلاب اسلامى و الگو شدن حکومت اسلامى به وجود آمده است. امروز، مجتهد باید بتواند بر مبناى فقه جواهرى در این مسائل جدید اجتهاد کرده، پاسخ گوید. هم‌اکنون، خلاهاى زیادى دربحث‌هاى فقهى وجود دارد که علما وفقهاى حوزه باید آن‌ها را به داخل حوزه‏هاى درسى بیاورند و با مبانى اجتهادى فقه جواهرى و مبانى اصولى قوى، پاسخگو باشند.

 

به نظر من این هم یکى دیگر ازویژگی‌هاى این جلسه است که اعضاى این جلسه افرادى هستند که هم مى‏توانندمبانى فقه جواهرى را به طور کامل و دقیق و عمیق بفهمند و هم چون درگیر مسایل و مشکلات نظام و جامعه‏اند، در تشخیص موضوع و توجه به ابعاد مختلف مساله، از توانایى خوبى برخوردارند. در نتیجه، بررسی‌هایى که انجام مى‏شود، از هر دو بعد، کامل‏تر و دقیق‏تر از بحث‌هایى است که اتفاقاً و احیاناً در حوزه انجام مى‏گیرد.

 

وجود چنین اعضایى درجلسه، به‌ ویژه رهبر معظم انقلاب که از بهترین افراد جلسه هستند، مباحث را ازهر دو بعد کامل مى‏کند. به نظر من، موضوع‌شناسى دراین جلسه، بسیارغنى است؛ همان چیزى که در استنباط مسایل مستحدثه، بسیار لازم و ضرورى است. به هرحال اعضاى این جلسه با توجه به سطح بالاى علمى وفقاهتى که دارند، موضوع مورد تحقیق و تتبع را ازهر جهت، مورد ارزیابى و تحقیق قرار مى‏دهند و همان‌گونه که گفته شد، پیوندى بین فقه سنتى و مسایل روز انجام مى‏دهند. این امتیاز مهم جلسه است.

 

همچنین شخص محقق، در صورتى که نیاز ببیند از نظر کارشناسان استفاده کند و تحقیق خود را با توجه به نظر کارشناسى به جلسه ارائه دهد، این کار را انجام مى‏دهد.

 

انتشار تحقیقات

متأسفانه بحث‌ها و گفت‌و‌گوهایى که در جلسه انجام ‏مى‏گیرد، ثبت و ضبط نمى‏شود ولى انتقادات و اشکالاتى را که محقق بپذیرد، در نوشته درج مى‏شود و این نوشته‏ها موجود است. بحمد اللّه این توفیق پیدا شد که برخى از آنها، در مجله وزین فقه اهل بیت(ع) منتشر گردد.

 

هرچند امکان دارد تمامى اعضا، یا بیشتر آنان با نظر نویسنده موافق باشند، با این حال، آنچه ارائه مى‏شود نظر نویسنده است. زیرا چه بسا، برخى افراد جلسه انتقاداتى داشته‏اند که از نظر نویسنده، چون قبول نیفتاده، در نوشته اعمال نشده است. آنچه ارائه مى‏شود، یا خود نویسنده تحقیق و استنباط کرده یا اگر دیگران پیشنهادها و یا انتقاداتى داشته‏اند، پس از قبول آنها نوشته خود را اصلاح کرده که در نتیجه، آنچه ارائه مى‏دهد، نظرخود اوست.