شاخت مواجهه‏ای بیرونی با فقه دارد

به گزارش خبرنگار مهر، نشست نقد و بررسی کتاب "دیباچه‏ای بر فقه اسلامی" با حضور دکتر اسدالله نوری، مترجم و نیز دکتر سعید محبی، روز دوشنبه، سوم آبان ماه 1389 در محل خبرگزاری مهر برگزار شد.

دکتر سعید محبی، نویسنده و استاد حقوق، در آغاز سخنان خود در این نشست گفت: پیش از هر چیز باید از زحمت آقای دکتراسدالله نوری، تجلیل و تقدیر کرد که کاری خوب و ماندگاری انجام داده‏اند. همان طور که ایشان خودشان هم گفته‏اند اساس کار ترجمه در این کتاب، متن انگلیسی بوده که در کنار آن متن فرانسه نیز مدنظر قرار گرفته که طبعاً اطمینان به ترجمه این کتاب را افزایش می‏دهد.

دکتر محبی با اشاره به اینکه کار پروفسور شاخت کار با ارزشی است، تصریح کرد: ارزش کار شاخت در مواجهه برون اسلامی و برون فقهی با تاریخ فقه است و وی سعی کرده با یک روش علمی و بیطرف از بیرون به تاریخ تحول فقه اهل سنت نگاه کند.

وی با بیان این نکته که ترجمه کار شاخت به زبان فارسی مغتنم است گفت: در بین متفکران و نویسندگان اسلامی نمونه چنین کاری کمتر وجود داشته و ما کتابی درباره تاریخ فقه به شیوه علمی نداشتیم. البته در بین متقدمین، تاریخ فقه را می‏توان در کتابهای که تحت عنوان "سیر" نوشته می‏شد، ملاحظه کرد. نیز می‏توان به کتاب شاطبی به اسم الموافقات اشاره کرد که هم تاریخ فقه است و هم مباحثی در زمینه مبانی و فلسفه فقه دارد زیرا شاطبی خیلی به استحسان توجه دارد و سعی می‏کند مبنای قواعد فقهی را با همین اساس توجیه کند و توضیح دهد.

محبی افزود: در زبان فارسی هم در بین متأخرین دو کتاب ارزشمند قابل ذکر است یکی ادوار فقه مرحوم استاد شهابی و دیگری ادوار اجتهاد جناب آقای جناتی که هر دو بسیار عالمانه است. منتهی این کتابها بیشتر معرفی فقها و روش کار ایشان است تا تاریخ تحول اندیشه‏های فقهی. درباره روش کار شاخت اساس کار او در این کتاب فقه حنفی است و یکی از نقصهای کتاب او این است که به فقه امامیه نمی‏پردازد، در حالیکه منابع فقه امامیه که علاوه بر قرآن، مبتنی بر احادیث وارده از امامان است، از قرون اولیه اسلام بویژه بعد از نهضت معتزله در قرن دوم وجود دارد و در دسترس است منتهی به علت اینکه شیعه در اقلیت بوده، صدای اسلام بیشتر از زبان اهل سنت شنیده شده و می‏شود.

وی ادامه داد: این کتاب را باید در زمره کتابهای شرق‏شناسی دانست. در کتابهای شرق‏شناسی و کتابهایی که با متدولوژی تاریخی وعلمی نوشته می‏شوند، مواجهه فلسفی وجود ندارد. با این حال شاخت نتوانسته خودش را از این امر دور نگاه دارد و گاه چنین رویکردی در این کتاب وجود دارد. بی شک، شاخت "دیباچه‏ای بر فقه اسلامی" را متأثر از آموزه‏های غربی و اروپایی و برای مخاطب اروپائی نوشته است ولی من معتقدم که این کتاب مبنای خوبی است برای تدوین فلسفه فقه اسلامی.

این استاد حقوق خاطر نشان کرد: اهمیت تدوین فلسفه فقه آن است که راه تعامل و پیوند آن را با حقوق جدید که مورد نیاز جدی ما است، هموار می‏کند. البته تدوین فلسفه فقه مستلزم مواجهه (و نه مقابله) سنت و مدرنیته هم هست و از این رو آسان نیست و با موانع معرفتی و قدسی بودن فقه همراه است.

دکتر سعید محبی با اشاره به اهمیت مرز میان فقه و امر قدسی گفت: کتاب "دیباچه ای بر فقه اسلامی" عرصه مجادله فقه و سنت با مدرنیته و حقوق جدید نیست. شاخت هم فقیه نیست و همانطور که گفتم کتاب وی بیشتر از هر چیز، مطالعه‏ای متدولوژیک درباره تاریخ فقه است. اما خاصیت حقوق این است که باید خودش را با تحولات اجتماعی و نیازهای جدید همخوان کند که در فقه امامیه، اجتهاد عهده دار این مهم است. یکی از چهره‏های  مواجهه فقه و حقوق را می‏توان در جریان عرفی کردن فقه در زمان مشروطه مشاهده کرد، مواجهه‏ای که بیش از صد سال است که در کشور ما وجود دارد و بعد از پیروزی انقلاب جدیتر و حیاتیتر و چالش‏برانگیزتر شده است. بهر حال، این مواجهه‏ای ناگزیر و ناگریز است و ما عاقبت باید از آن عبور کنیم و به سلامت از عهده آن برآییم.

دکتر محبی با تأکید بر این نکته که بزرگترین مانع معرفتی در بحث عرفی شدن فقه یکی فقدان منابع معتبر درباره تاریخ فقه و دیگری قدسی بودن آن است، سخنانش را پی گرفت و گفت: بعد از پیامبر و در ادوار اولیه اسلام، خلیفه و فقیه یکی بود و احکام فقهی منشأ الهی داشت ولی رفته رفته این دو از هم جدا شدند. امروز که دین و سیاست در کشور ما وحدت بی‏سابقه‏ای یافته، ضرورت اجرا شدن فقه و تطبیق آن با نیازهای جدید بیشتر احساس می‏شود.

وی تصریح کرد: بسیاری از مبانی و اصول فقه، قدسی و الهی است، و شاید به همین دلیل هم باشد که بسیاری از افراد که سعی کرده‏اند فقه را عرفی کنند، هنوز محافظه‏کارانه به این وادی وارد می‏شوند و بیشترین تلاشی که کرده‏اند در حوزه فقه معاملات و اخیراً فقه سیاسی بوده و در حوزه جزائیات هم چنان احکام فقهی سنتی اجرا می‏شود و حوزه اجتهاد محدود است.

این نویسنده و حقوقدان افزود: هرگونه مطالعه در نسبت فقه و حقوق جدید، مستلزم نگاهی کلامی به موضوع نیز هست، یعنی ابتدا باید مباحث اصلی و اساسی در زمینه فلسفه احکام طرح و روشن شود و سپس نتیجه آن در روز آمد کردن و عرفی کردن فقه، اعمال و اجرا شود. احتیاط و محافظه کاری بعض فقیهان در صدور فتاوی جدید ناشی از همان موانع یا گرانیگاه معرفتی و قدسی فقه است.

وی ادامه داد: البته من طرفدار افراط در این کار نیستم و فکر می کنم مدرن شدن یا عرفی شدن به معنای ویران کردن مآثر و مواریث و سنتها نیست بلکه مهم نگاه مدرن به سنتهاست و درآوردن سنت در زمان حال است. از قضا در غرب هم - صرف نظر از پاره‏ای افراطها- اساس مدرنیته بر رجوع به سنت و تفسیر جدید از آن است. این، البته کار آسانی نیست و چنانکه گفتم در ایران صد و پنجاه سال است در همین مواجهه به سر می بریم.

محبی در ادامه با اشاره به برخی نکات درباره ترجمه کتاب گفت: آقای نوری اهل انصاف و فضل هستند و می پذیرند که این کتاب نیاز به ویرایش دارد. مصدرهای مرکب در متن زیاد به کار رفته و در برخی موارد لحن ترجمه، غلبه کرده است، گویی مترجم نگران بوده که قصوری در ترجمه مفاهیم و اصطلاحات رخ دهد. یک کمبود دیگر ترجمه هم معادلهایی است که خوب بود در پاورقی ذکر می‏شد و امیدواریم در چاپهای بعدی برطرف شود و اگر بتوانند در مورد تاریخ فقه شیعه استدراکاتی را بر آن بیفزایند یا اساتید دیگر متکفل این مهم شوند، بسیار خوب خواهد بود.