خبرگزاری مهر ـ گروه فرهنگ و ادب: سال‌ها پیش با دیدن نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای که صحنه دارالانتقام مختار را نمایش می‌دادند، به وجد می‌آمدم. دیدن قاتلان امام حسین(ع) در چنان وضعی، خوشایند بود و اقتدار موجود در چهره مختار که روی یک تخت نشسته بود و ابراهیم ابن مالک اشتر در کنارش نشسته بود، تابلوها را جذاب‌تر می‌کرد.
سنان ابن انس در دیگ روغن در حال جوشیدن بود، فردی که نامش را به یاد ندارم به دیوار تکیه داده شده و تیرباران شده بود، یکی از اشقیای کربلا به دو نیم شده بود و ... این‌ها تصاویری بود که نقاشان قهوه‌خانه‌ای چون حسین قولر‌آغاسی و محمد مدبر، با کمی اغراق از انتقام مختار که از ظلمه کربلا ستانده شده بود، نقاشی کرده بودند.
بعد از مدتی جستجو در میان عناوین کتاب‌های تاریخی مربوط به دوران معاصر مختار، مطالب پراکنده‌ای درباره این شخصیت تاریخی مطالعه کردم. اما هیچگاه مطالعات منسجمی در این باره نداشتم تا پخش سریال مختارنامه آغاز شد و مسائل مطرح شده در این سریال بهانه لازم برای شروع مطالعه درباره مختار و قیامش را محیا کرد. طبیعتا چنین سریالی با استناد به متون و روایات تاریخی ساخته شده است. در این نوشتار سعی می‌شود دو کتاب مناسب که یک شمای کلی از شخصیت مبهم و مرموز مختار ابن ابوعبید ثقفی، ارائه می‌دهند و در بازار کتاب موجودند معرفی و مورد نقد و بررسی قرار بگیرند.
کتاب اول "مختارنامه" نوشته عطاء الله بن حسام واعظ هروی یکی از متون کهن ادبیات عامیانه فارسی است. این کتاب با 520 صفحه با همین نام توسط انتشارات ققنوس به چاپ رسیده است . این کتاب که با لحن قدیمی به بیان وقایع دوران معاصر قیام مختار پرداخته است، توسط علیرضا سیف‌الدینی ویراستاری شده است. درباره متن کتاب باید بگوییم که لحن و زبان منسوخ شده آن که در در دیالوگ‌نویسی فیلم‌های تاریخی رایج است، به هیچ وجه خواننده را معذب نمی‌کند و خوانش آن بسیار شیرین است.
روایت زنجیروار وقایع با لحن روایت پهلوانی
نوع روایت وقایع، زنجیروار و با لحن داستان‌های پهلوانی است که در 24 باب و یک خاتمه گنجانده شده است. بیان وقایع از آمدن حضرت مسلم(ع) به کوفه آغاز شده و با کشته شدن مختار و ماجراهایی از ابراهیم این مالک اشتر به پایان می‌رسد. حضور حضرت مسلم(ع) در کوفه با روایتی از ابومخنف شروع شده است. لوط ابن یحیی ازدی معروف به ابومخنف فردی است که اولین و معتبرترین مقتل را درباره امام حسین(ع) نوشته است و هروی در کتابش از روایات مقتل ابومخنف و دیگر راویان استفاده کرده است.
هروی در این کتاب سعی کرده است با استفاده از روایات معتبر و لحن داستان‌گونه وقایع و حوادث را نقل کند. اما مقاطعی در کتاب وجود دارند که حاوی مطالب خلاف واقع هستند و بعضا افسانه‌گونه و اساطیری به نظر می‌آیند. به عنوان مثال نهان شدن محمد ابن حنفیه در کوهی در جنوب شبه جزیره حجاز که این مطلب مطابق عقیده برخی فرقه‌های شیعه مانند کیسانیه است، اشتباه است چراکه محمد ابن حنفیه درگذشته و توسط امام محمدباقر(ع) به خاک سپرده شده است. نمونه دیگر پایان کار ابراهیم اشتر است که در این کتاب گفته می‌شود پس از وقایعی که بعد از کشته شدن مختار رخ داد، ابراهیم از خدا خواست تا از نظر خلق مستورش بدارد و در قبری قرار گرفت که روی آن پوشانده شد.
در حالی که ابراهیم فرزند مالک اشتر در نبرد با سپاهیان عبدالملک ابن مروان کشته شد. برخی دیگر از مطالب کتاب لابه‌لای مطالب واقع قرار گرفته اند که در صحت آن‌ها تردید وجود دارد. مثلا دلاوری و جنگ‌های ام عامر که به عنوان دختر عبدالله ابن عفیف از شیعیان امام علی(ع) معرفی می‌شود به نظر خلاف واقع است. در کتاب دیگری نامی از ام عامر ندیدم که البته شاید این موضوع به فقر تحقیقاتی نگارنده بازگردد اما دختر عبدالله ابن عفیف در سریال مختارنامه، هنگام دستگیری پدرش کشته شد.
متن شیرین و مطالعه لذت‌بخش مختارنامه
متن "مختارنامه" بسیار شیرین است و مطالعه آن برای خواننده بسیار لذت‌بخش خواهد بود. خواندن نبردهای مبارزان شیعه با لحن روایی پهلوانی و اساطیری برای خوانندگان ایرانی و فارسی‌زبان بسیار غرور‌انگیز و مسرت‌بخش است. به نظر، هروی با تمسک به روایات مقاتل و تواریخ و با بهره از قلم حماسی خود این وقایع را به خوبی به تصویر کشیده است. به علاوه اشعار حماسی نیز در میان متون گنجانده شده است که در القای حال و هوای جنگ و سلحشوری بسیار موثر است. به عنوان مثال رویارویی ابراهیم اشتر با عبدالله ابن مطیع چنین روایت می‌شود:
"این بگفت و از حضرت امیر(ع) همت بخواست و نعره از جگر برکشید که دل ابن مطیع بلرزید. آن‌گاه شمشیر برکشید و آهنگ ابن مطیع کرد. آن حرامزاده نیز نیزه بر ابراهیم حواله نمود و با یکدیگر درآویختند و چند ضرب میان ایشان رد و بدل شد.
روبهی آمد سوی شیر دلیر شیر را ننگ آید از روباه پیر
این به حیلت حرف‌ها گفت از گزاف آن به حربت تاخت در دشت مصاف"
جدا از بحث حماسی، در این قسمت گفته می‌شود که ابن مطیع با شمشیر ابراهیم دو نیم می‌شود، حال آن‌که طبق اسناد تاریخی ابن مطیع که از دوستان و افراد نزدیک به عبدالله ابن زبیر بوده در محاصره مکه در سال 73 هجری که توسط نیروهای عبدالملک به فرماندهی حجاج ابن یوسف، به همراه ابن زبیر کشته می‌شود. این نیز از مطالبی است که با دیگر نقل‌های تاریخی مطابقت ندارد.
کتاب "مختارنامه" در قرن دهم قمری نگاشته شده است. از زمان عطاء الله بن حسام واعظ هروی اطلاعات زیادی حاصل نشد اما به نظر این کتاب برای دربار پادشاهان نوشته شده باشد که خلا‌های تاریخی گفته‌شده، به نوعی و شاید برای خوشایند امرا با مطالبی که به طبع امیران خوشایند بوده، پر شده باشد چون در قرون گذشته چنین اعمالی در دربار شاهان متداول بوده است اما آنچه مسلم است، قصد هروی از نوشتن کتاب و تدوین روایت نبردهای مختار و شیعیان اهل بیت است که همان زدودن غبار ابهام از چهره مختار ثقفی و غرضش از قیام بوده است.
زدودن غبار ابهام از چهره مختار
در مقدمه این کتاب نوشته شده است: "بدان که مختار ابو عبید ثقفی از جمله مخلصان اهل بیت طاهرین و شیعیان امیرالمومنین(ع) بود." یکی از اتهاماتی که به شخصیت مختار وارد شده و می‌شود پیروی او از مکتب کیسانیه است که در ادامه این نوشتار به طور تفصیلی به آن پرداخته خواهد شد اما به طور موجز باید بگوییم که در مقدمه "مختارنامه" آمده است: " جمعی در باب مختار می‌گویند که سید میرمحمد حنفیه را امام می‌دانسته است نه امام زین‌العابدین را، به غلط افتاده اند و این باب درباره او بهتان است، زیرا که مردم را به بیعت امام زین‌العابدین دعوت می‌فرمود، چنان‌که جناب شیخ جعفر طوسی(ره) که از کبار مجتهدین است از فضایل مختار بسیار در مولفات خود دارد و شیخ مفید در کتاب خود بسیاری از برای زیارت مختار، بر وجهی که کمال رتبت و اقتدار آن معلوم می‌شود، ذکر کرده."
باید اشاره شود مطالب غیرواقع و خلا‌های گفته‌شده در میان حقایق بیان‌شده در کتاب سهم ناچیزی دارند که با لحن داستان‌گونه و کثرت روایات محکم زیاد به چشم نمی‌آیند. پایان کار مختار یکی از فرازهای کتاب است که با دیگر کتاب‌ها مطابقت دارد و به خوبی روایت شده است: " پس مختار کلمه طیبه بسم‌الله الرحمن الرحیم را بر زبان راند و با 19 تن که با او مانده بود از کوشک بیرون آمد و پیاده به جانب کناسه روان شد." که تعداد همراهان مختار در آخرین نبردش در دیگر کتاب‌ها هم 19 نفر ذکر شده است.
اما موضوع مهمی که این میان وجود دارد ابهامی است که درباره مختار و قیامش به وجود آمده است یا به بیان دیگر به وجود آورده شده است. شخصیت مختار در کتب مختلف مورد حمله قرار گرفته است که البته کتاب‌هایی هم در ستایش این شخصیت نگاشته شده است.
"قیام مختار" کتابی برای زدودن غبار ابهامات و شبهات
در ادامه معرفی و تحلیل کتاب‌های مناسب و موجود مرتبط با مختار و قیامش، به کتاب "قیام مختار" می‌رسیم که نوشته سید ابوفاضل رضوی اردکانی است و به ادعای مولف از نظر تحقیق و بررسی در نوع خود کم‌سابقه است و می‌تواند بسیاری از شبهات و ابهامات تاریخی را رفع کند.
تحقیق و بررسی و نگارش این کتاب دو سال به طول انجامیده است و اردکانی در آن با شرح و تفصیل، اهداف و چگونگی قیام مختار را تحلیل کرده است که در این راه پرداختن به ابعاد شخصیتی مختار و پاسخ به شبهات و موارد اتهام این شخصیت را از نظر دور نداشته است. نویسنده با استناد به متون تاریخی، هدف قیام مختار را صرفا خونخواهی از شهدای کربلا عنوان کرده و آن را یکی از مهمترین و عبرت‌آموزترین قیام‌های شیعه در تاریخ می‌داند.
تحلیل، بررسی و نتیجه‌گیری درباره قیام تاریخی مختار
البته این سخن، فقط حرف مولف نیست بلکه مولف کتاب با توجه به سخن بزرگان شیعه و امامان به نتیجه‌گیری و بیان قصد مختار از قیام پرداخته است. اردکانی در مقدمه، با استناد به آیات قرآن، انتقام از ستمگران را وعده خدا دانسته و به‌طور صریح هدف از تحریر این کتاب را زودن غبار ابهام از چهره مختار عنوان کرده که در رهگذر تاریخ به‌روی این شخصیت تاریخی نشسته است. بنابراین این کتاب می‌تواند منبع و ماخذ مناسبی برای علاقه‌مندان به تحلیل وقایع صدر اسلام و دوران معاصر با مختار باشد. به خصوص اگر بعد از کتاب "مختارنامه" مورد مطالعه قرار گیرد. چون "مختارنامه" صرفا حالت و لحن داستان‌گونه دارد و عاری از نکات تحلیلی و نقد و بررسی است.
شخصیت‌های مهم و تاثیرگذار چه در عصر خود و چه در آینده همیشه مورد حمله و در معرض اتهام قرار گرفته‌اند. صرف نظر از خوب یا بد بودن شخصیت مختار، نمی‌توان تاثیرگذاری او را در عصر خود و اعصار بعدش انکار کرد. بنابراین مختار چه نیکوسیرت باشد و چه بدسیرت، طبیعی است که توسط دشمنانش به کذاب بودن متهم شود و این سخن که مختار ادعای نبوت و پیامبری دارد، توسط مخالفانش در همه‌جا پخش شود.
رفع اتهام پایه‌گذاری فرقه کیسانیه از مختار
دیگر اتهامی که به مختار وارد شده است، پایه‌گذاری مکتب کیسانیه و ترویج آن است. فرقه کیسانیه معتقد به امامت محمد حنفیه بودند. با مطالعه بخش‌های مربوط به این بحث در کتاب "قیام مختار" و البته دیگر اسناد تاریخی، این امر بر خواننده مشخص می‌شود که نه محمد حنفیه ادعای امامت کرد و نه مختار مکتب کیسانیه را پایه‌گذاری کرده است. گواه تاریخ بر این است که امام علی(ع) در دوران کودکی مختار، او را مورد لطف قرار داده و او را کیّس به معنی باهوش و زیرک، خطاب کرده است. لغات کیسان و کیس با هم تشابه دارند به علاوه کیسان نام یکی از یاران نزدیک مختار است که در سریال مختارنامه با نام کیان و با بازی رضا رویگری او را می‌شناسیم. کیسان کسی است که عمرابن سعد را به قصاص خون امام حسین(ع) کشت و کنیه یا لقب او ابوعمره بوده است.
می‌توان به مرور زمان، لغات کیسان، کیس و کیسانیه را با یکدیگر مرتبط کرده و این اتهام را بر مختار وارد کرد که به دلیل کسب اجازه از محمد حنفیه برای قیامش، معتقد به امامت او بوده و مروج مکتب کیسانیه بوده است. اما مختار به گواه متون معتبر تاریخی پس از امام حسین(ع) از امام سجاد(ع) پیروی کرده و امام چهارم نیز عمویش محمد حنفیه را مامور و معاون خود در امور قیام شیعیان قرار داده بود چون از سوی حکومت بنی‌امیه به شدت تحت نظر بوده و امکان رهبری مستقیم قیام را نداشته است.
کتاب " قیام مختار" در فصول ابتدایی خود با استناد به متون تاریخی و روایات مستدل، از چهره مختار ابهام‌زدایی می‌کند و پس از بیان دلایل و تحلیل‌های مفصل و مشروح به سراغ مبحث قیام مختار می‌رود. نویسنده سخنان و روایت‌های علمای بزرگ اهل سنت و شیعه مانند علامه مقرم، علامه شریف القرشی، علامه ابن نما، علامه امینی، شیخ مفید و... را جمع آوری و تدوین کرده است و هدف مختار را از قیام، از میان این سخنان و حقایق رخ داده خونخواهی استنباط کرده است، نه میل به سلطنت و حکم‌فرمایی. البته طبیعی است که این موضع مخالفانی خواهد داشت.
مقایسه نقل‌های درست و نادرست تاریخی در کنار یکدیگر
در هر صورت مطالعه این کتاب از این جهت که بصورت مرتب و مدون پاسخ سوالات و شبهات را داده است، برای مخالفان این مواضع توصیه می‌شود. اردکانی با توجه به سخنان عالمان و متخصصان، روایت‌ها و نقل‌های درست و نادرست را در کنار هم آورده و صحت و عدم صحت هر کدام را مشخص کرده است.
سخن کلی نویسنده در این کتاب 580 صفحه‌ای این است که مختار چون به این دلیل که مانع وصول اهداف قدرت‌طلبان زمان خود بوده است، مورد بی‌مهری و آماج حملات و ترور شخصیتی قرار گرفته است همانطور که امام علی(ع) توسط معاویه به بی نمازی و بدعت در دین متهم می‌شد. با گفته اردکانی این اتهامات در کتب غیرشیعی مطرح شده‌اند و به مرور زمان به قدری تکرار شده‌اند که بعضی از نویسندگان و تاریخ‌نویسان شیعه تحت تاثیر آن‌ها قرار گرفته و این اتهامات را در کتب خود آورده اند.
در یک جمع‌بندی توصیه می‌شود، افرادی که به تاریخ صدر اسلام به خصوص مسائل مربوط به عاشورا و پس از آن علاقه دارند و قصد مطالعه در این زمینه را دارند، اول این که مطالعات خود را به دلیل حساسیت موضوع و قابلیت فوق‌العاده برای تاویل و تفسیر، از کمی قبل‌تر از آن دوران مثلا دوران امامت امام حسن(ع) آغاز کنند و دوم این که مطالعات خود را به خواندن یک نوع کتاب از نوع صرفا روایی یا تحلیلی محدود نکنند و مطالعه این کتاب‌ها را به صورت موازی پیش ببرند.
-----------------------------------------------
صادق وفایی
نظر شما