علوم انسانی و اجتماعی موجب شکل‌گیری تفکر انتقادی می‌شوند

به گزارش خبرنگار مهر، در ادامهسلسله نشستهای کمیته مطالعات فرهنگی انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات که با همکاری مرکز مطالعات کودکان، نوجوانان و جوانان دانشگاه الزهرا برگزار می‌شود، دکتر نعمت‌الله فاضلی، استاد دانشگاه علامه طباطبایی با موضوع "کاربرد علوم انسانی و اجتماعی در زندگی روزمره و شخصی"، درروز چهارشنبه، 21 اردیبهشت ماه 1390 در دانشگاه الزهرا سخنرانی کرد.

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی در آغاز سخنان خود ضمن اشاره به اهمیت پرسش درباره ارزشها و کاربردهای علوم انسانی و اجتماعی در زندگی شخصی و روزمره گفت: بررسی این سؤال هم دارای اهمیت روشی و هم دارای اهمیت عملی است. در نگاه اول به نظر می‌رسد که علوم انسانی و اجتماعی به درد نمی‌خورند چرا که بسیاری از دانش‌آموختگان علوم انسانی چه در ایران و چه در سطح بین‌الملل بی‌کارند. بنابراین باید پرسید که واقعاً کاربرد این علوم در زندگی چیستند.

وی افزود: نکته دیگر این است که علوم انسانی و اجتماعی باید منطقاً با کسانی که به این علوم می‌پردازند در ارتباط بوده و باید خاصیتی برای زندگی آنها داشته باشند. یکی از محققان علوم انسانی در غرب، این علوم را "علوم خاموش" می‌نامد چرا که از نظر وی کاربردها و ارزشهای علوم انسانی و اجتماعی بسیار پوشیده‌اند. به تعبیر دیگر علوم انسانی و اجتماعی، علوم تکنولوژیک نیستند که محصولاتشان به صورت کالا و بسته‌بندی شده در سوپرمارکتها عرضه شود.

نویسنده کتاب "مردم‌نگاریهای سفر" ادامه داد: میزان بهره‌گیری ما از علوم انسانی و اجتماعی به مقدار زیادی تابع آگاهی ما در رابطه با کاربرد آنها در زندگی شخصی ماست. بنابراین می‌توان گفت برای کسانی که در رشته‌های علوم انسانی کار می‌کنند واجب است که بدانند چگونه از علوم انسانی و اجتماعی در زندگی شخصی خود استفاده کنند.

فاضلی در ادامه به طرح دوباره این پرسش که علوم انسانی و اجتماعی در چه زمینه‌هایی، کجا و چگونه می‌توانند و ممکن است برای زندگی شخصی و روزمره ما مفید باشند، پرداخت و تصریح کرد: اولین کاربردی که در این رابطه می‌توان مورد اشاره قرار داد این است که علوم انسانی و اجتماعی علومی بهداشتی هستند به این معنا که پیش و بیش از آنکه در پی درمان دردها باشند، در پی پیشگیری از شکل‌گیری دردها، مسایل و مشکلات هستند. به عنوان مثال بر اساس نظریه برچسب‌زنی می‌توان گفت که نباید برچسبهای منفی را به افراد زد و در نتیجه  با برچسبهای مثبت می‌توان فرد را ترغیب کرد که کارهای مثبت انجام دهد.

مؤلف کتاب "مدرن یا امروزی شدن فرهنگ ایران: رویکردی انسان‌شناسی و مطالعات فرهنگی" خاطرنشان کرد: اولین کاری که علوم انسانی و اجتماعی می‌کنند اعطای یک هویت انسانی و اجتماعی به افرادی است که به آن اشتغال دارند. ادراک و رفتار افراد تابع موقعیت آنهاست و اولین کاری که علوم انسانی و اجتماعی می‌کنند ایجاد موقعیتی است که فرد بر اساس آن هویت خویش را شکل می‌دهد.

وی با اشاره به کتاب "داشتن یا بودن" نوشته اریک فروم گفت: فروم در این کتاب به دو رویکرد اشاره می‌کند که یکی زندگی مبتنی بر داشتن و دیگری زندگی مبتنی بر بودن است. شیوه مبتنی بر بودن در امر آموزش به این معناست که فرد علم را یاد می‌گیرد تا سرمایه فکری و فرهنگی خود را توسعه دهد. بنابراین علم‌آموزی را می‌توان شیوه‌ای از بودن در نظر گرفت که نتیجه آن شکل‌گیری نوعی از هویت است.

فاضلی با یادآوری این سخن بوردیو که هدف غایی همه آدمها دستیابی به حیثیت و آبروست، سخنانش را پی گرفت و تصریح کرد: پیتر برگر در کتاب "ذهن بی‌خانمان" می‌گوید در بیشتر کشورهای جهان سوم این مشکل به وجود آمده است که منزلتها در حال رشد هستند اما حیثیتها و آبروها کمرنگ شده‌اند. در حالی که یکی از کاربردهای علوم انسانی و اجتماعی این است که می‌توانند برای کنشگران خود حیثیت ایجاد کنند. بنابراین اگر کسی عاشق این علوم باشد و با جدیت در آنها کار کند، حیثیت و سرمایه فرهنگی به دست خواهد آورد و این امر هم از طریق خلاقیت به دست می‌آید چرا که علوم انسانی و اجتماعی، علوم خلاقه‌اند.

وی با تأکید بر اینکه مهمترین کار علوم انسانی و اجتماعی ایجاد فرصتی برای خلق کردن، کسب حیثیت و بودن است، خاطرنشان کرد: علوم انسانی و اجتماعی همچنین راهی برای ابراز و بیان خود است چرا که افراد نیاز دارند تا در زندگی روزمره خود را ابراز کنند که این علوم به اشکال گوناگونی می‌توانند این امکان را فراهم کنند. به ویژه که این علوم زبان ما را تغییر می‌دهند و در نتیجه بهتر می‌توان تجربه‌های پیش‌پاافتاده زندگی را به کمک این زبان توصیف کرد.

نویسنده کتاب "دان‍ش‍گ‍اه‌ و فرهنگ" یادآور شد: علوم انسانی و اجتماعی علومی ارتباطی‌اند که مهارتهای بسیاری مانند مهارت نوشتن، داشتن یک ارتباط صلح‌آمیز و داشتن یک زندگی سالم را به ما یاد می‌دهند. تسامح، تساهل، بردباری و توسعه ظرفیتهای دموکراتیک در حوزه اجتماعی و در زندگی روزمره و شخصی از دیگر فواید و مزایای علوم انسانی و اجتماعی محسوب می‌شوند و در واقع می‌توان گفت که این علوم، انسان سالم و فرهیخته تربیت می‌کنند.

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به اینکه علوم انسانی و اجتماعی سرمایه اجتماعی نیز تولید می‌کنند، گفت: علوم انسانی و اجتماعی مجموعه‌ای از روشها، مفاهیم و چشم‌اندازها را تولید می‌کنند که بخشهای وسیعی از زندگی ما را پوشش می‌دهند و در نتیجه افراد به کمک آنها می‌توانند به نحو خودآگاهانه زندگی کنند. به ویژه که این علوم موجب شکل‌گیری تفکر انتقادی به معنای داشتن قدرت تجزیه و تحلیل نیز می‌شوند.

فاضلی در پایان سخنان خود تأکید کرد: علوم انسانی و اجتماعی راهی برای دیدن و نشان دادن هستند و قدرت رهایی‌بخشی دارند که این رهایی‌بخشی به معنای رهایی از اشکال گوناگون تبعیضها، نابرابریها و محدودیتهاست که قبل از هر چیز به واسطه همین تفکر انتقادی به دست می‌آید.