مروری بر مباحث گذشته
بحث ما راجع به ماه مبارک رمضان بود. گفتیم که افضل اعمال در این ماه هم تلاوت آیات الهی است که از مصدر وحی نازل شده است و هم راز و نیاز و اظهار حاجات عبد نسبت به ربّ است، چه در قالب دعاهای مأثوره باشد و چه دعاهای غیرمأثوره. پس دو چیز است که انسان در ماه مبارک رمضان به آنها ترغیب شده است؛ تلاوت آیات الهی و دعا.
استغفار انبیا و اولیا
انبیا آنطور که قرآن از آنها حکایت میکند، ابتدا برای خود طلب مغفرت میکردند: «رَبَّنَا اغفِر لِی»، بعد «وَ لِوَالِدَیَّ» و بعد بقیّه را دعا میکردند: «وَ لِلمُؤمِنین».(سوره ابراهیم، آیه 41)
همچنین از پیغمبر اکرم(ص) روایت بود که حضرت ابتدا برای خودش و بعد برای امّش طلب مغفرت میکرد. روایات متعددی را در جلسه گذشته خواندم که حضرت هفتاد بار در روز استغفار میکردند. گفتم که در دعاها هم، مثل دعای کمیل که کلمات علی(ع) است، مسئله استغفار زیاد دیده میشود. در دعای کمیل میخوانید: «الَّلهُمَّ اغفِر لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تَهتِکُ العِصَمَ اللَّهُمَّ اغفِر لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُنزِلُ النِّقَمَ اللَّهُمَّ اغفِر لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُغَیِّرُ النِّعَمَ اللَّهُمَّ اغفِر لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تَحبِسُ الدُّعَاءَ».(إقبالالأعمال، ص706)
سؤال این بود که با توجه به اینکه انبیا و اولیا معصوم و مطهر هستند، چه معنا دارد که اول برای خود طلب مغفرت میکنند و بعد برای دیگران؟ جلسه گذشته در پاسخ به این سؤال، سه وجه را بیان کردم که دیگر تکرار نمیکنم. این وجوه در واقع توجیهاتی است که در این رابطه کردهاند؛ هم نسبت به آیات و هم نسبت به روایات و اعمالی که از معصومین وارد شده است و هم نسبت به ادعیه، مثل ادعیه صحیفه سجادیّه.
وجه چهارم استغفار انبیا و اولیا
استاد ما(امام خمینی رضواناللهتعالیعلیه) غیر از آن وجوه سهگانهای که من جلسه گذشته عرض کردم، وجه دیگری را برای استغفار انبیا و اولیا بیان میفرمایند؛ البته وجوه دیگری هم هست، اما من این وجه را برای حُسن ختام بحث مطرح میکنم.
ایشان ابتدا به عنوان مقدمه برای توجیه این استغفارها میفرمایند: «اولیای خداوند، مثل علی(ع) چون با چشم ولایتشان حقیقت این عالم را مشاهده کرده بودند، جوار رحمت حقتعالی را به هر دو عالم نمیدادند». یعنی جوار رحمت حقتعالی را چه به عالم دنیا و چه به عالم آخرت و حتی به بهشت نمیدادند.
بعد هم ایشان برای شاهد مطلبشان میفرمایند: «لذا علی(ع) می فرماید: «وَ اللَّهِ لَابْنُ أَبِی طَالِبٍ آنَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بِثَدْیِ أُمِّه».(بحارالأنوار، ج28، ص233) به خدا قسم پسر ابوطالب به مردن، از بچّه به پستان مادر مأنوستر است».
رنج معصومین از زندگی در دنیا
ایشان می فرماید: «اگر به واسطه مصالحی نبود، نفوس طاهره آنها در این محبسِ ظلمانیِ طبیعت لحظهای توقف نمیکرد». اولیای خدا وظیفهشان این بود که به این دنیا پای گذارند و کارها و مسؤولیتهای الهیشان را انجام دهند. به تعبیر ما اگر به خودشان واگذار میشد، آنها لحظهای نمیخواستند در این دنیا باشند؛ ولی وظیفهشان اینگونه اقتضا میکرد. اگر به واسطه مصالحی نبود، نفوس طاهره آنها در این محبسِ ظلمانیِ طبیعت لحظهای توقف نمیکرد.
بعد ایشان میفرماید: «خود وقوع در کثرت و نشئه ظهور و اشتغال به تدبیرات مُلکی بلکه تأییدات ملکوتی، رنج و المی است که ما حتی نمیتوانیم تصوّر آن را هم بکنیم». «وقوع در کثرت» یعنی همینکه ایشان از آن عالم بالا به این عالم پایین نزول کردند. عالم کثرت، همین عالم دنیا است. همین بودنِ در اینجا و اینکه در اینجا به یک سنخ تدبیرات مُلکی و دنیوی، بلکه بالاتر، به تأییدات ملکوتی مشغول شوند، رنج و المی است که ما حتّی نمیتوانیم آن را تصوّر کنیم.
ایشان میفرماید این اولیای خدا، همین بودنشان و آمدنشان در دنیا، برای ایشان رنج بوده است. اینها هیچوقت نمیخواستند از جوار رحمت حقتعالی فاصله بگیرند. میدانی اینها کجا بودند و حالا کجا آمدهاند؟! اگر بخواهم تشبیه کنم، باید بگویم مانند کسی است که در گلستانی بوده و اکنون او را در زبالهدانی آوردهاند. البته به خاطر انجام وظیفهآمدهاند؛ باید برای انجام تکالیف الهیشان به این عالم دانی پای میگذاشتند و این زحمات را تحمل میکردند.
ناله معصومین از فراق است
ایشان در ادامه میفرماید: «بیشتر ناله اولیا از درد فراق و جدایی از محبوب و کرامت او است و در مناجاتهای خود هم به این مطلب اشاره کردهاند». آه و ناله و درد آنها از این است که چرا من را از آن گلستان به اینجا آوردند؟! ایشان به سراغ دعای کمیل از علی(ع) میروند و اشاره به این جمله میفرماید: «فَهَبنِی یَا إلَهِی وَ سَیِّدِی وَ مَولَایَ وَ رَبِّی صَبَرتُ عَلَى عَذَابِکَ فَکَیفَ أصبِرُ عَلَى فِرَاقِکَ».(إقبالالأعمال، ص708) خدا، ای پروردگارم، گیرم که در عذابت شکیبایی نمایم، چگونه از دوریات شکیبا باشم؟! درد و الم برای من این است که از تو جدا شدم و از جوار تو تنزّل کردم!
ایشان در ادامه میفرماید: «آنها احتجاب مُلکی و ملکوتی نداشتند». احتجاب مُلکی که ایشان میفرماید، یعنی تعلّقات دنیوی و دلبستگی به دنیا و امور مادی. اینها حجابهای مُلکی است. حتّی ایشان میفرماید اولیای خدا احتجاب ملکوتی هم نداشتند. من جلسه گذشته در توضیح یکی از وجهها گفتم که دو نوع حجاب داریم؛ ظلمانی و نورانی. اگر تعلّق به دنیا حجاب ظلمانی باشد، اینها نه تنها حجاب ظلمانی نداشتند، بلکه حجاب نورانی هم نداشتند. یعنی تعلّقی به مقامات معنوی هم نداشتند.
کیفیت عبور معصومین از جهنم دنیا
ایشان وجود هر دو نوع حجاب را از اولیای معصوم خدا نفی میکنند و میفرماید: «آنها احتجاب مُلکی و ملکوتی نداشتند و از جهنّم طبیعت گذشتند و آن خامده بود و فروزان نبوده است». باید اینها را کمی توضیح دهم. ما در سوره مریم آیهای داریم که میفرماید: «وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلاَّ وارِدُها کانَ عَلى رَبِّکَ حَتْماً مَقْضِیًّا». این آیه راجع به جهنم است. میفرماید کسی از شما نیست مگر این که وارد جهنّم شود؛ مسلّماً همه شما باید از جهنّم عبور کنید.
در ذیل این آیه از بعضی از ائمه(علیهمالسلام) سؤال میکنند که آیا عموم این آیه پیغمبر اکرم را هم شامل میشود؟ آیا شما را هم در بر میگیرد؟ آیا چون آیه شریفه هیچکس را استثنا نکرده است، حتی پیغمبر و علی(ع) هم وارد جهنم میشوند؟ حضرت میفرماید: «جزناها و هی خامدة».
استاد ما در اینجا به این روایت اشاره میکند و میفرماید بله! اولیای خدا از جهنم طبیعت گذشتهاند و آمدهاند، ولی آن خامده بوده است؛ یعنی فروزان نبوده است. آنها هم مثل من و تو از عالم طبیعت آمدند، امّا این طبیعت اصلاً دامن آنها را نگرفته است. مایه جهنّم، همین تعلقات انسان به طبیعت است. ایشان ترجمه «و هی خامده» را میآورد و اصلاً خود روایت را هم نمیآورد. میفرماید: «از جهنم طبیعت گذشتهاند و او خامده بوده است و فروزان نبوده است».
اسباب حجاب اولیا: التذاذ قهری از دنیا
بعد ایشان میفرماید: «و تعلّقات عالم در آنها نبوده است و قلوب آنها خطیئه طبیعی نداشته است؛ ولی وقوع در عالم طبیعت، خود حظّی طبیعی است و التذاذ قهری که در مُلک برای آنها حاصل میشد، ولو به مقدار خیلی کم هم که بود، اسباب حجاب میشد». بالاخره معصومین هم در این عالم دنیا مینشستند، برمیخاستند و مانند انسانها زندگی میکردند. آیا ائمه ما شیرینی را از تلخی تشخیص نمیدهند؟ اگر تشخیص نمیدادند که نقص داشتهاند؛ در حالی که ما امام ناقص نداریم. پس التذاذ آنها از طبیعت و عالم مادّه، امری قهری بوده است. در نتیجه آنچه که شیرین بوده است، برای ایشان کمی تلخ بوده است.
ایشان چهقدر زیبا تعبیر میفرمایند! میفرماید: «وقوع در عالم طبیعت، خود حظّی طبیعی است و التذاذ قهری که در مُلک برای آنها حاصل میشد، ولو به مقدار خیلی کم هم که بود، اسباب حجاب بود». چنانچه از حضرت رسول(صلیاللهعلیهوآلهوسلم) منقول است که فرمود: «إِنَّهُ لَیُغَانُ عَلَى قَلْبِی وَ إِنِّی لَأَسْتَغْفِرُ اللَّهَ فِی کُلِّ یَوْمٍ سَبْعِینَ مَرَّةً».(مستدرکالوسائل، ج5، ص320) گاهی دلم را کدورتی میپوشاند و من هم به واسطه آن هر روز هفتاد بار از خداوند درخواست آمرزش میکنم.
منشأ استغفار اولیا: توجه به غیر خدا برای خدا!
نگاه کنید که ایشان منشأ استغفار را چه چیزی قرار میدهند؛ حتی ایشان ملکوت را هم اضافه کرده است. میفرماید اینها نباید از غیر محبوبشان از چیز دیگری خوششان بیاید. همینکه از این مقامات ملکوتی خوششان آمد، همین برای آنها حجاب و منشأ استغفار بوده است. اینکه نتوانند توجه تام به محبوبشان داشته باشند، منشأ استغفار بوده است.
من این را در مباحثم عرض کردهام که اینها در راه انجام وظیفه الهیشان مأمور به ابلاغ بودند. امثال ما میرفتند خدمت انبیا و اولیای خدا و ایشان هم برای خدا من را توصیه میکردند و احکام الهیّه را بیان میفرمودند. به همین مقدار که به من توجّه کرده است، کمی از توجّه به آن طرف کم شده است.
گرچه توجهِ ایشان به پایین به خاطر رضای خدا و در راه انجام وظیفهای بود که از عالم بالا بر عهده داشتند، اما همین که توجهشان به پایین افتاد، کمی از توجّه ایشان به بالا کم شد. چه بسا پیغمبر وقتی امثال ما را که میدید، استغفار میکرد!
حضرت روزی هفتاد بار استغفار میکرد؛ اما برای این که وقتی میخواهد از محبوبش چیزی بخواهد، تمام حجب را پاره کرده باشد و هیچ حجابی در بین نباشد. بعد هم برای من و تو استغفار میکند. حالا فهمیدید چرا پیغمبر اوّل برای خودش استغفار میکند؟ دوبار میگوید: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی وَ لِأُمَّتِی، اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی وَ لِأُمَّتِی».(بحارالأنوار، ج21، ص210) فهمیدید چرا؟ این هم یک وجه بود.
-----------------------------------------
پایگاه اطلاعرسانی حضرت آیتالله مجتبی تهرانی
نظر شما