مروری بر مباحث گذشته
ماه مبارک رمضان، ماه تلاوت کلام الهی است که از مصدر وحی نازل شده است و ماه راز و نیاز عبد با ربّش و اظهار نیازها و حاجتها و طلب کردن آنها است. لذا گفته میشود ماه مبارک رمضان ماه تلاوت قرآن و ماه دعا است. بحث ما پیرامون مضامین دعا و حوائج انسان بود.
گفتیم عبد میتواند حوائج دنیوی و اُخروی خود را در دعایش مطرح کند؛ اما در باب حوائج دنیوی نباید بیش از «کفاف» و «بَلاغ» از خداوند تقاضا کند. مسئله درخواست کفاف در امور دنیوی، یک امر تعبدی نیست؛ بلکه انسان باید با توجه به خلقت خود و دنیا و خلقت خود در ارتباط با دنیا به بینشی صحیح در این مسئله دست پیدا کند، تا اسیر توهّمات و تخیّلات نشده و بیش از کفاف از خدا طلب نکند.
درخواست کفاف، مصلحتاندیشی نیست
در باب شرایط دعا اموری را مطرح کردیم؛ از جمله اینکه هنگامی که از خدا طلب میکنی و حاجت میخواهی، در دعایت مصلحتاندیشی نکن. علی(ع) میفرمایند: «قَالَ اللَّهُ تَعَالَى مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ یَا عِبَادِی اعْبُدُونِی فِیمَا أَمَرْتُکُمْ وَ لَا تُعَلِّمُونِّی مَا یُصْلِحُکُمْ فَإِنِّی أَعْلَمُ بِهِ وَ لَا أَبْخَلُ عَلَیْکُمْ بِمَصَالِحِکُمْ».(بحارالأنوار، ج 68، ص 184) خداوند از بالای عرش میفرماید ای بندگان من! مرا در آن چیزهایی که به شما امر کردم، پرستش کنید و صلاح خود را به من یاد ندهید! من به مصالح شما داناتر هستم و در آنچه که به مصلحت شما است، بخل نمیورزم.
در روایت گفته شد از خدا بخواه آنچه از امور مادی که به خیر و صلاح من است، به من بده؛ حالا ممکن است این اشکال مطرح شود که اگر ما از خدا کفاف بخواهم، مصلحتاندیشی کردهایم! اگر کفاف خواستی، معنایش تعیین تکلیف برای خدا است! پاسخ این اشکال روشن است. در این اشکال از یک مورد غفلت شده و آن، این است که آیا کفاف و بلاغ را ما از نزد خودمان گفتیم؟ خیر! این مسئله را اولیای خدا از ناحیه خدا به ما آموختهاند.
علی(ع) فرمودند که در ارتباط با امور مادی بیش از کفاف از خدا نخواهید. حضرت فرمودند: «لَا تَسْأَلُوا فِیهَا فَوْقَ الْکَفَافِ»(بحارالأنوار، ج 69، ص 68) در دنیا بیش از کفاف از خدا نخواهید. پیغمبر اکرم در دعای خود میفرمایند: «اللَّهُمَّ ارْزُقْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ الْکَفَافَ».(بحارالأنوار، ج 69، ص 61) خدایا به محمد و آل محمد به اندازه کفاف روزی بده! معنی این عبارات مصلحتاندیشی برای خدا نیست، بلکه آنچه که خدا در ارتباط با امور مادی دنیوی برای ما مصلحتاندیشی کرده است را به وسیله اولیائش به ما ارائه فرموده و ما نیز همان را از خدا درخواست میکنیم. خداوند گفته این مصلحت تو است؛ اگرخواستی دعا کنی، سقفش این است!
انسان زیاده خواه است
اگر خداوند کار را به من واگذار کند، میگویم تمام عالم را به من بده! زیرا هوای نفسانی من اینطور اقتضا میکند. انسان هر چه بیشتر به خواستههای نفسانیاش برسد، تشنهتر میشود؛ در روایات این مسئله را به آب شور دریا تشبیه کردهاند که هر چه بیشتر بخوری، تشنهتر میشوی. آنچه که از ناحیه ربّ برای من در امور مادی دنیوی مصلحتاندیشی شده، این است که سقف تعیین کردهاند و به ما گفتهاند که بیش از این نخواه. بنابر این هیچ تعارضی در این مسئله وجود ندارد.
درخواست کفاف منافاتی با انصاف در دعا ندارد
در باب شرایط دعا گفتیم که انصاف را باید رعایت کرد. در روایتی نقل شده است: «جَاءَ رَجُلٌ إلَى أمیرِ المُؤمِنِینَ فَقَالَ إنِّی دَعَوتُ اللهَ فَلَم أرَ الإجَابَةَ»؛ مردی خدمت علی(ع) رسید و عرض کرد که از خدا درخواستی داشتم و اجابتی ندیدم. حضرت به او فرم ودند: «لَقَد وَصَفتَ اللهَ بِغَیرِ صِفَاتِهِ وَ إنَّ لِلدُّعَاءِ أربَعَ خِصَالٍ»؛ آنگونه که باید دعا کنی، از خدا درخواست نکردهای و شرایطش را رعایت نکردهای.
در دعا چهار خصوصیت نهفته است؛ اوّل: «إخلَاصُ السَّرِیرَةِ»؛ که همان «اخلاص در دعا» است که قبلاً بحث کردیم. دوم: «إحضَارُ النِّیَّةِ»؛ یعنی جدّی بودن نیّت. سوم: «مَعرِفَةُ الوَسِیلَةِ»؛ شناخت وسیله. چهارم: «وَ الإنصَافُ فِی المَسأَلَةِ»؛ یعنی در دعایت انصاف را رعایت کن. «فَهَل دَعَوتَ وَ أنتَ عَارِفٌ بِهَذِهِ الأربَعَةِ». آیا وقتی دعا کردی، اینها را میدانستی و رعایت کردی؟ آن مرد پاسخ داد خیر، نمیدانستم.
اشکالی که در اینجا مطرح میشود این است که آیا تعیین کردن کفاف بر اساس انصاف هست یا خیر؟ جواب این سؤال نیز همانند جواب سؤال قبلی است. چون همان کسی که گفته در دعایت انصاف را رعایت کن، هماو به من میگوید که در امور مادی، کفاف را بخواه و نه بیشتر؛ پس معلوم میشود درخواست کفاف، عین انصاف است.
بررسی آثار سوء خواستههای غیر واقعی
در گذشته گفتیم که دعای انسان در امور مادی دنیوی به بینش و نگرش انسان نسبت به خلقت خودش و دنیا و رابطه خلقت خود با دنیا بستگی دارد؛ سپس گفتیم که انسان باید برای بینش خود دعا کند و از خدا بخواهد به او بینشی بدهد که احتیاجش را به اندازه کفاف ببیند و وقتی میگوید: «اللَّهُمَّ ارزُقنِی الکَفَافَ»، جدّی بگوید و لقلقه زبان نباشد.
این بحث در ادعیه و روایات نیز مطرح شده بود که از خدا بخواهید که به شما بینش صحیح بدهد تا اسیر توهمات و تخیلات نفسانیتان نشوید و به تعبیر دیگر، واقعیتگرا باشید و درخواستهایتان معقول باشد.
نکتهای که باید در اینجا مورد توجه قرار بگیرد، این است که اگر انسان آثار سوئی که بر خواستههای تخیّلی و توهّمیاش مترتّب میشود را بررسی کند، متوجه میشود که نباید بیش از کفاف از خداوند بخواهد. آیات و روایات زیادی به مسأله دنیا و نکوهشزیادهطلبیها پرداخته و همه اینها ناظر به این مطلب است که اینها بر انسان اثر سوء دارد.
خداوند در قرآن کریم میفرماید: «عَسى أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسى أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ».(سوره مبارکه بقره، آیه 216) چه بسا شما چیزهایی را دوست داشته باشید، ولی برای شما شرّ باشد؛ چه بسا پول زیاد دوست داشته باشی، ولی برای تو شرّ باشد. خدا میداند، ولی شما نمیدانید.
چه بسا انسان امور مادی را از خدا بخواهد و صلاحش در آن نباشد و بر اساس هوای نفس باشد؛ آنگاه اگر اصرار کند، بر اساس روایات، خدا میگوید خواستهاش را بدهید تا ببیند دچار چه مشکلاتی میگردد. پس از آنکه بنده دچار مشکلات میگردد، پشیمان میشود. میبیند تا هنگامی که وضعش عادی بود، در مجامع دینی حضور پیدا میکرد؛ ولی اکنون که گرفتار هوای نفس و دنیا شده، دین خود را از دست داده است.
تنها راه برای اینکه این دیدگاه در ما پایدار شود که کفاف به نفع ما است و بیش از کفاف به صلاح ما نیست، این است که آثار سوء زیادهخواهی را ببینیم. مبادا از خدا در امور دنیوی بیش از حدّ کفاف بخواهی! خیال میکنی خیر تو در این است، ولی در واقع، شرّ تو در این است؛ خدا میداند و تو نمیدانی.
----------------------------------------------
پایگاه اطلاعرسانی حضرت آیتالله مجتبی تهرانی
نظر شما