کوه بافق؛ میراث طبیعی نادر ایران/ یوزپلنگ آسیایی در پناهگاهی امن

به گزارش خبرنگار مهر، به دنبال معرفی مناطق حفاظت شده و پناهگاه های حیات وحش استان یزد و بررسی ظرفیتهای گردشگری آن در خبرگزاری مهر، در این گزارش منطقه حفاظت شده کوه بافق معرفی خواهد شد.

مجموعه ارتفاعات کوه بافق، آریز و دره انجیر به همراه دشتها و تپه ماهورهای بین آنها به دلیل دارا بودن زیستگاه های نسبتا بکر، چشم اندازهای زیبا و گونه های ارزشمند حیات وحش از شهریور سال 1367 بنا به پیشنهاد اداره کل محیط زیست استان یزد با وسعتی حدود 700 هزار هکتار در محدوده شهرستانهای بافق و اردکان به مدت پنج سال به طور رسمی به عنوان منطقه شکار ممنوع دره انجیر، آریز و باجگان اعلام شد و در سال 1372 ممنوعیت شکار در منطقه یاد شده تمدید شد.

پس از آن در تاریخ 27 بهمن ماه سال 1375 و با تصویب شورای عالی محیط زیست، قسمتهایی از منطقه شکار ممنوع در شهرستان بافق با وسعت 88 هزار و 528 هکتار به علت برخورداری از وضعیت اکولوژیکی مناسب برای ادامه حیات گونه های ارزشمند جانوری و گیاهی مختلف رسما در زمره مناطق چهارگانه تحت مدیریت سازمان حفاظت از محیط زیست قرار گرفت و به عنوان منطقه حفاظت شده معرفی شد.

شهر بافق در 110 کیلومتری جنوب شرق یزد و منطقه حفاظت شده کوه بافق در فاصله 10 کیلومتری شمال شرق شهر بافق واقع شده است.

این منطقه رشته کوه بزرگی است که از "بیشه درب بهاباد" تا "کوه سنگ قصاب" واقع در دهانه "پنج درخت" مرز استان یزد با کرمان ادامه داشته و طول آن 70 کیلومتر است.

با توجه به موقعیت جغرافیایی و طبیعی منطقه که به صورت رشته کوهی در جهت شمال غربی - جنوب شرقی کشیده شده است، بسیاری از راه های ارتباطی در دو سوی شمال شرقی و جنوب غربی منطقه با رسیدن به بخش کوهستانی قطع شده و به صورتی نیستند که دو سوی کوهستان را به هم متصل کنند که این امر نقطه قوتی برای حفاظت منطقه حسوب می شود.

تنها یکی از راه های ارتباطی فرعی منطقه از دشت شیطور آغاز می‌ شود که پس از عبور از دکل مخابراتی به سمت شهر بافق ادامه می یابد.

کوه بافق منطقه ای کوهستانی و دارای صخره های صعب العبور و بلند، تپه ماهورهای متعدد و پراکنده و دره های عمیق و پرشیب است.

ارتفاعات منطقه در دو طرف به زیستگاه های دشتی با ویژگی های کاملا متفاوت مشرف می شوند و مرکز منطقه دارای بیشترین ارتفاع است و هرچه از مرکز به اطراف منطقه برویم، ارتفاع کم می شود.

به طور کلی دامنهه تغییرات ارتفاعی منطقه بین هزار و 60 تا دو هزار و 860 متر است که بلندترین نقطه آن کوه باجگان در جنوب شرق منطقه و کمترین ارتفاع در شمال غرب و نزدیک معدن آهن بافق است.

کوه های متعدد پناهگاه مناسبی برای گونه کل و بز در کوه بافق به شمار می رود

ارتفاعات عمده منطقه شامل کوه بافق و کوه ریگو در شمال و شمال غرب، کوه نه سر در مرکز، کوه انارون و تاج کوه در جنوب و جنوب شرق منطقه که زیستگاه و پناهگاه مناسبی برای انواع گونه های کوه زی به ویژه کل و بز محسوب می شود.

در نواحی غربی منطقه زیستگاه های دشتی با پراکنش گونه هایی نظیر جبیر وجود دارد که به دشت جبیری معروف است و از نواحی دشتی مشرق نیز می توان به دشت شیطور اشاره کرد که به همراه دره ها و تپه ماهورهای منتهی به ارتفاعات قلمرو یوزپلنگ آسیایی محسوب می شود.

در یک نگاه کلی به لحاظ ساختار توپوگرافیک، منطقه دارای اشکال زیستگاهی دشتی، تپه ماهوری و کوهستانی است که شکل زیستگاهی کوهستانی غالب است.

منطقه حفاظت شده کوه بافق، در ایران مرکزی قرار گرفته و دارای پیچیدگی های خاص خود است.

سازندهای این منطقه از نظر سن تقریبا تمامی دورانهای زمین شناسی را شامل می شود که از کهن ترین تشکیلات منطقه می توان به تشکیلات پرکامبرین اشاره کرد.

این منطقه از نظر خاک شناسی دارای خاکهای جوان است و تنها در برخی قسمتها کمی تحول یافته است.

منطقه حفاظت شده کوه بافق فاقد رودخانه دائمی است و تنها در زمان بارندگی های شدید، رودخانه های فصلی و موقتی پر آب می شوند که پس از مدتی خشک شده و فقط مسیل رودخانه است که باقی می ماند.

در این منطقه تعدادی چشمه طبیعی وجود دارد که مورد نیاز حیات وحش را تامین می کند که برخی از آنها دائمی بوده و دارای آب شیرین هستند.

از جمله چشمه ها و منابع آبی و آب انبارهای مهم منطقه می توان به چشمه باراف، چشمه خری، آب موگردی، چشمه ماکو، چشمه گوشین، برونو، سنجدو، رود بیدون، آب انبارهای رجب دانشفر، دشت شیدی، کرینو، سارتو، مش مشو، سنگ قصاب، تلمبه بادی دشت شیطور، چاه نباتو و گزو اشاره کرد.

تنها آبخوان متناسب برای برای تامین آب شرب، آبخوان دشت قطروم است که در جنوب غربی منطقه حفاظت شده کوه بافق قرار دارد.

این منطقه رویشگاه های جنگی و مرتعی متنوعی از انواع رویشهای بخش کوهستانی ایرانی تورانی را به وجود آورده است.

با توجه به تنوع عوامل اکولوژیکی حاکم، انواعی از گونه های گیاهی با ویژگیها و فرمهای مختلف شامل درختی و درختچه ای، بوته ای بالشتکی، شورپسند، گچ دوست، صخره دوست، شن دوست به همراه گونه های مرتعی خوشخوراک و گونه های دارویی در منطقه مشاهده می شود.

مرغوبیت اراضی مرتعی منطقه، چرای دام را به عنوان یکی از تعارضات اصلی منطقه به دنبال داشته است.

تاکنون 194 گونه گیاهی در منطقه حفاظت شده کوه بافق شناسایی شده که از این تعداد 24 گونه دارای ارزشهای حفاظتی ویژه هستند که تعداد 22 گونه آن در فهرست سرخ قرار دارند.

دو ونه چنار نیز به خاطر وجود پایه کهنسال حائز ارزشهای حفاظتی ویژه درختان دیر زیست و گونه ارس به عنوان گونه با ارزش از رویشگاه های بازمانده به لیست افزوده شده اند.

در این میان 16 گونه از جمله کلاه میرحسین، بادام عاجی، تنگرس، نازبیابانی، کاروان کش، هزار خار رگه مرکزی، هزار خار کویری، عروس سنگ، وشا، پونه، سگ دندان خاردار، شور یزدی، شنگ اسب کم گل و ... از گونه های بومی این منطقه هستند.

از سایر گونه های گیاهی منطقه نیز می توان به بنه، قیچ، درمنه، آویشن، خارشتر، بادام کوهی، انجیر کوهی، چوبک، اسکمبیل، گز، اشنان، تاغ و ... اشاره کرد.

کوه بافق؛ پناهگاه امن یوزپلنگ آسیایی

منطقه حفاظت شده کوه بافق به دلیل وجود ویژگی های منحصر به فرد، پوشش گیاهی مناسب، وجود ارتفاعات، تپه ماهورها و دشتها و تعارضات اندک در برخی قسمتها، زیستگاه و مامن مناسبی برای زندگی انواع مختلفی از گونه های جانوری است.

معاون محیط طبیعی اداره کل محیط زیست استان یزد در این زمینه اظهار داشت: بافق از نظر زیستگاهی شامل مجموعه ارتفاعاتی است که تامین کننده نیازهای حیاتی گونه های کوه زی به ویژه کل و بز، پلنگ، کبک و ... است و دره های عمیق به همراه دامنه های ملایم، زیستگاه مناسبی را برای قوچ و میش و گونه ارزشمند و در معرض خطر یوزپلنگ آسیایی فراهم کرده است.

حسن اکبری افزود: گرچه در برخی از بخشهای منطقه چرای دام از تعارضات عمده زیستگاه ها محسوب می شود اما در ارتفاعات به ویژه محدوده امن، دست نخوردگی زیستگاه و نبود تعارضات از ویژگی های ارزشمند این منطقه به شمار می رود.

وی ادامه داد: همین دست نخوردگی و نیز شکل گیری جمعت نسبتا مناسبی از فون ها موجب افزایش مطلوبیت جمعیت یوزپلنگ در منطقه شده به گونه ای که تاکنون عکس و فیلم های متعددی از این گونه ارزشمند تهیه شده است.

آمار دقیقی از جوندگان و خزندگان در منطقه حفاظت شده کوه بافق در دست نیست

اکبری یادآور شد: متاسفانه در مورد جوندگان، خزندگان و زیستگاه های آنها در منطقه حفاظت شده کوه بافق اطلاعات ناچیزی در دسترس است اما دو گونه کبک و تیهو از جمله پرندگان غالب در این عرصه محسوب شده و زیستگاه های منطقه به دلیل دارا بودن چشمه، شرایط توپوگرافی، پوشش گیاهی و ... برای حیات این دو گونه ارزشمند مطلوب هستند.

وی عنوان کرد: همچنین پرندگان بیابانی نظیر زاغ بور، باقرقره و گاهی هوبره در این منطقه یافت می شود.

اکبری بیان داشت: در مجموع در منطقه حفاظت شده کوه بافق، 20 گونه پستاندار، 44 گونه پرنده و 16 گونه خزنده شناسایی شده اند.

20 گونه پستاندار، 44 گونه پرنده و 16 گونه خزنده در منطقه حفاظت شده کوه بافق شناسایی شده که تعداد زیادی از این گونه ها دارای ویژگی های ارزشمند حفاظتی هستند

معاون طبیعی اداره کل محیط زیست استان یزد

وی افزود: در این منطقه 20 گونه پستاندار شناسایی شده که به شش راسته و هشت خانواده تعلق دارند که از این تعداد 12 گونه به عنوان اولویتهای حفاظتی در ایران و جهان معرفی شده اند.

اکبری ادامه داد: زیستگاه پستانداران در منطقه حفاظت شده کوه بافق شامل کوهستانی صخره ای، تپه ماهور و کوهپایه دشتی، بیابانی و ... است که از مهمترین و شاخص ترین پستانداران از تیپ کوهستانی منطقه کل و بز و پلنگ، زیستگاه تپه ماهوری - کوهپایه ای قوچ و میش و پلنگ، زیستگاه دشتی و بیابانی جبیر، کاراکال، روباه معمولی، گرگ و شغال را می توان نام برد.

وی از دیگر گونه های پستاندار این منطقه به کفتار، خرگوش، تشی، خارپشت ایرانی، جرد ایرانی، پامسواکی بزرگ، ول حفار، دوپای کوچک، جربیل و ... اشاره کرد.

12 گونه پرنده کوه بافق در سطح ملی و بین المللی حمایت شده اند

اکبری عنوان کرد: در مطنقه حفاظت شده بافق در مجموع 44 گونه پرنده شناسایی شده که از 22 خانواده و پرندگان حمایت شده در سطح ملی و بین المللی این ناحیه 12 گونه هستند.

وی اظهار داشت: هوبره، سارگپه پابلند، عقابها، دال و دلیجه از پرندگان ارزشمندی هستند که در این زیستگاه یافت می شوند.

اکبری از مهمترین و با ارزش ترین پرندگان زیستگاه های تپه ماهور و کوهستانی پرندگان خانواده باز، عقاب و لاشخور و خانواده شاهین ها نام برد و افزود: از دیگر پرندگان مهم این منطقه می توان به کبک، تیهو، شاه بوف، جغد کوچک، زاع نوک سرخ، کوکر شک سیاه، زنبورخوار معمولی، هدهد، کلاغ ابلق، دم جنبانک ابلق، چکاوک کاکلی، کمرکولی بزرگ و ... اشاره کرد.

لاک پشت مهمیزدار از گونه های حفاظتی کوه بافق

وی ادامه داد: در منطقه حفاظت شده کوه بافق 16 گونه از خزندگان نیز شناسایی شده اند که شامل یک گونه لاکپشت و 9 گونه از مارمولکها و شش گونه از مارها هستند که از این تعداد یک گونه لاک پشت مهمیزدار و یک گونه بزمجه بیابانی در اولویت حفاظتی قرار دارند.

اکبری یادآور شد: مارهای شناسایی شده در مطنقه نیز به دو خانواده تعلق دارند که سه گونه مار جعفری، مار شاخدار و کک مار سمی و خطرناک، گونه تیرمار از مارهای نیمه سمی و شتر مار شیرازی از مارهای غیرسمی منطقه هستند که زیستگاه تعدادی از آنها مناطق کوهستانی و تعدادی مناطق دشتی و استپی است.

یکی از پارامترهای ارزشمند که بر ارزش مناطق حفاظت شده می افزاید، وجود چشم اندازهای طبیعی با ارزش در منطقه برای طبیعت گردی و تفرج گسترده است که این پدیده در جلب اکوتوریسم بسیار موثر خواهد بود.

منطقه حفاظت شده کوه بافق با وجود اینکه در منطقه خشک و کویری استان یزد قرار دارد، درای چشم اندازهای زیبای کوهستانی و تپه ماهوری نظیر صخره های بلند و پرشیب مشرف بر دره های پیچیده و عمیق است.

علاوه بر آن طیف ارتفاعی گسترده منطقه و وجود چشمه های متعدد، زمینه شکل گیری تفرجگاه های نسبتا ییلاقی را در منطقه موجب شده که مورد استقبال گردشگران محلی قرار گرفته است.

به طور کلی قابلیتها و چشم اندازهای منطقه حفاظت شده کوه بافق به دلیل برخورداری از قابلیتهای متعدد می توان منطقه ای ویژه ای برای گردشگری طبیعی باشد اما تاکنون مورد توجه قرار نگرفته است.

شاید با ورود بخش خصوصی به این حیطه، بتوان از این ظرفیت حیات وحش استان یزد به بهترین نحو استفاده کرد و صنعت نیمه جان گردشگری را در این مناطق جانی تازه بخشید.

خبرگزاری مهر در گزارش های بعدی خود به معرفی دو منطقه دیگر پناهگاه حیات وحش دره انجیر پناهگاه حیات وحش بورئیه خاتم خواهد پرداخت.

....................

گزارش: نیره شفیعی پور