قیام مردم قم؛ جاری شدن آیه "انا فتحنا" در تاریخ نهضت اسلامی ایران

به گزارش خبرنگار مهر،شهر مقدس قم در تاریخ انقلاب، همواره پایگاه اصلی و سازمان دهنده قیام و مبارزه علیه نظام ستمشاهی به شمار می رفته و بی شک، وجود حوزه علمیه و روحانیت متمرکز در این شهر نیز در این مهم تأثیر بسزایی داشته است؛ آغاز مبارزه مردم با طاغوت و بیداری مردم با رهنمودهای حضرت امام خمینی(ره) نیز در همین شهر صورت پذیرفت.

پس از قیام خونین15خرداد سال1342، نام قم به عنوان مرکز اصلی وهدایت کننده مبارزات بر سر زبانها افتاد و پس از 14 سال، قیام 19دی سال 1356که آن را "جرقه انقلاب" نیز نامیده اند، بار دیگر به قیامی همگان و مبارزاتی گسترده انجامید.

عواملی که باعث قیام 19 دی مردم قم شد

در چهل و دومین سالروز واقعه کشف حجاب که در 17دی ماه 1314 توسط رضا شاه انجام شد، مقاله ای با امضای "احمد رشیدی مطلق" در روزنامه اطلاعات چاپ شد که در آن به امام خمینی(ره) توهین شده بود و هدف از انتشار آن این بود که قدرت نمایی در برابر نیروهای مسلمان شود و به تخریب شخصیت امام(ره) بپردازد.

این مسئله باعث شد که رژیم پهلوی به اشتباه بزرگی دست بزند و البته خودش نیز به این اشتباه پی نبرد چرا که اقدام رژیم شاه مثل کبریت انداختن در انبار باروت بود؛ رژیم پهلوی به اشتباه فکر می کرد توانسته همه حرکتها را خاموش کند و در جهت اسلام زدایی حرکت کند اما واقعه 19دی نشان داد اینها همه خیالات رژیم شاه بوده است.

اشتباه دوم، سرکوب شدید تظاهرات مردم قم بود؛ سران پهلوی بر اساس تجربه واقعه 15خرداد دست به چنین اقدامی زدند؛ در15خرداد بنا به شرایط زمانی، رژیم پهلوی توانست حرکت مردم را ظاهراً سرکوب کند و این تصور را
داشت که می تواند در 19م دی ماه 1356 نیز با سرکوبی شدید، سریع و قاطع، پرونده اسلامگرایی، انقلاب و امام خمینی(ره) را ببندد.

مردم به رهبرشان لقب "امام" دادند

یکی دیگر از عواملی که در شکل گیری قیام 19 دی و تسریع شکل گیری انقلاب نقش مهمی داشت، شهادت فرزند گرانقدر امام(ره) بود؛ شهادت سید مصطفی خمینی موجی از انزجار و نفرت را نسبت به نظام در بین مردم برانگیخت، چرا که آن را اقدامی از سوی نظام و به دستور شاه می دانستند؛ به همین دلیل مجالس گرامیداشت حاج آقا مصطفی به صحنه های مبارزه علیه نظام و حمایت از امام(ره) تبدیل شد و در همین محافل بود که مردم به پاس مجاهدتها و رنجهایی که رهبرشان متحمل شده بود، به او لقب "امام" دادند.

پیامها و سخنان امام(ره) در آن ایام شعله های انقلاب را فروزان تر و مردم را بیدارتر کرد، نظام که از روی آوردن همه جانبه مردم به رهبرشان خشمگین شده بود در اقدامی عجولانه، با چاپ مقاله ای توهین آمیز، شخصیت حضرت امام(ره) را زیر سئوال برد و این اقدام تاوان سختی برای نظام به همراه داشت و به قیام بزرگی علیه حکومت جور انجامید.

نویسنده مقاله اهانت آمیز "ارتجاع سرخ و سیاه" رشیدی مطلق نام داشت

نویسنده مقاله اهانت آمیز "ارتجاع سرخ و سیاه" در روزنامه اطلاعات که خشم و انزجار عمومی مردم را برانگیخت، "رشیدی مطلق" نام داشت؛ درباره این نویسنده حرفهای بسیاری گفته شده است، ولی آنچه از اسناد و مدارک و اعترافهای کارگزاران نظام پلید پهلوی بر می آید، این است که شاه در چاپ مقاله وی، نقش اساسی داشته است.

همچنین محافل مطبوعاتی این مقاله را به داریوش همایون، وزیر اطلاعات وقت نسبت می دهند ولی وی در خاطرات خود می گوید: "مقاله از وزارت دربار سرچشمه می گرفت، این مطلب که شاه روایت اولیه مقاله را نپسندید و گفت باید تندتر بشود، درست است".

اولین واکنشها در شهر قم آغاز شد/ سخنان مرحوم آیت الله گلپایگانی و ترکیدن بغض مردم

با انتشار این مطالب اهانت آمیز، اولین واکنشها در شهر قم آغاز شد. مدرسان حوزه علمیه قم دروس حوزه را در روز 18 دی تعطیل اعلام کردند و در این روز، طلاب با تشکیل اجتماع بزرگی، تظاهرات خود را به سوی منازل مراجع آغاز کردند و تعدادی از علما و مراجع قم در سخنرانیهای خود، به حمایت از امام(ره) و محکومیت اهانت به ساحت ایشان پرداختند.

مردم و علما، صبح روز 18 دیماه به سمت منزل مرحوم آیت الله گلپایگانی حرکت کردند و خیلی زود محوطه درونی
و بیرونی منزل ایشان از جمعیت پر شد؛ آیت ‏الله‏ گلپایگانی با چهره‏ای غمگین و افسرده وارد ‏شدند و پس از اینکه ایشان آیه استرجاع "انا لله و انا الیه راجعون" را ‏خواندند، بغض مردم ‏ترکید و صدای گریه از هر سو بلند
شد.

آیت ‏الله‏ گلپایگانی ادامه دادند: "ما هم از وارد شدن این ضایعه بزرگ بر جامعه روحانیت و بر فقه و اجتهاد خبردار شدیم. اینها اشتباه می ‏کنند؛ اینها فکر نکنند ما دیگر سکوت کرده ‏ایم و چیزی نخواهیم گفت و دست بر می ‏داریم، اینها باید بدانند که اگر سر نیزه را حتی به زیر گلوی ما بگذارند، ما حرفمان را می ‏زنیم".

سپس راهپیمایان، در مقابل منزل مرحوم علامه طباطبایی(قدس سره) تجمع کردند اما به علت کسالت علامه، آیت الله محمد یزدی، به نمایندگی از طرف ایشان راجع به شخصیت امام خمینی(ره) و مبارزات آن بزرگوار و محکومیت رژیم پهلوی در اهانت به امام و روحانیت، سخنانی ایراد کرد.

تظاهرکنندگان، آنگاه در مقابل منزل و مدرسه آیت الله مکارم شیرازی تجمع کردند و ایشان طی سخنانی گفت: "مسئله، مسئله هتاکی نسبت به آیت الله العظمی آقای خمینی نیست، این در واقع هتاکی به تمام مقدسات و به همه ماست؛ طلاب نباید از همدیگر جدا شوند و باید وحدت داشته باشند. اگر بناست زنده بمانیم، همه باید زنده بمانیم و اگر بناست بمیریم، همه باید بمیریم، جدایی بین ما نخواهد بود."

بعد از آن طلاب به منزل آیت الله وحید خراسانی رفتند و ایشان در اجتماع طلاب و تظاهرکنندگان، درباره مسئله آزادی زن و جایگاه آن در اجتماع از نظر اسلام سخنرانی کردند.

بازاریان قم با مشاهده حرکت حوزه علمیه به حمایت از آن تصمیم گرفتند که مغازه های خود را روز 19 دی باز نکنند.

بازار قم در 19 دی تعطیل شد

روز 19 دی، بازار تعطیل شد؛ سازمان اطلاعات و امنیت قم و شهربانی به کمک نیروهای کمکی که از تهران وارد شده بودند، در سطح شهر، به ویژه در حوالی مدارس علمیه و مرقد حضرت معصومه(س) متمرکز شدند؛ اقشار مختلف مردم و طلاب در مقابل مدرسه خان و میدان آستانه تجمع کردند و باز راهپیمایی به سوی منازل بزرگان حوزه را آغاز کردند.

منزل اول، بیت آیت الله میرزا هاشم آملی(قدس سره) بود؛ وقتی تظاهرکنندگان به مقابل منزل ایشان رسیدند، آیت الله آملی طی سخنانی به بیان عظمت و شخصیت فوق العاده امام(ره) پرداخت و هیئت حاکمه و رژیم پهلوی را مورد نفرت روحانیت و ملت قلمداد کرد.

ساواک قم طی گزارشی در این روز چنین می نویسد: "ساعت 10:30 دقیقه صبح، بیش از پنج هزار نفر از طلبه های علوم دینی در مسجد اعظم اجتماع کردند و از آنجا به منزل چند تن از روحانیون رفتند و از آنان خواستند که از "امام" خمینی دفاع کنند. نیروهای رژیم با آرایش ضد شورش، ماشینهای آبپاش و نفربرهای نظامی در انتظار تجمع بعد از ظهر مردم قم بودند که مردم قصد راهپیمایی به سوی خیابان بیگدلی و منزل آیت الله نوری را داشتند.

بعد از تجمع مردم، آیت الله نوری طی سخنانی چنین گفت: "هر کجا نهضت قابل توجهی به وجود آمده، روحانیت راستین اسلام در پیشاپیش آن در حرکت بوده و رهبری نهضت به دست آنان هدایت می شد، روحانیت در حرکت جامعه نقش مؤثر و خلاقی داشته است؛ مردم مسلمان، با روحانیت اصیل هستند. روحانیت اصیل با آیت الله العظمی امام خمینی(ره) و در پشت سر ایشان است و مبارزه دستگاه طاغوتی با اسلام و رهبری آیت الله خمینی به جایی نخواهد رسید.

پس از سخنان آیت الله نوری، انبوه جمعیت که به 10 هزار نفر می رسید، راهپیمایی را آغاز کرده و می خواستند از طریق خیابان ساحلی به منازل آیات سلطانی طباطبایی و مشکینی بروند".

اولین نشانه های درگیری به وسیله مأموران رژیم شاه رخ داد

اولین نشانه های درگیری به وسیله مأموران رژیم شاه رخ داد و یکی از آنها شیشه بانک صادرات را شکست و مأمور دیگری همان شیشه را با پاره آجر نشانه گرفت؛ همین بهانه کافی بود که اسلحه ها به طرف مردم نشانه گیری شود.

با دستور فرمانده نیروهای امنیتی، تیراندازی شروع شد و با زمین افتادن تعدادی از مردم، جمعیت در کوچه های اطراف پناه گرفتند؛ مردم با هر آنچه که به دست می آوردند، مقابل مأموران مسلح رژیم ایستادند، جنگ و گریز تا ساعاتی از شب ادامه یافت.

مجروحان به بیمارستان بزرگ شهر منتقل شدند و عده ای برای آگاهی از اوضاع مصدومان رو به روی بیمارستان اجتماع کردند؛ در این روز دستکم شش نفر شهید و دهها تن زخمی شدند.

از جان خود گذشتیم، با خون خود نوشتیم، یا مرگ یا خمینی

مردم به خیابانهای اطراف رفته، این شعار را سر ‏دادند: "از جان خود گذشتیم، با خون خود نوشتیم، یا مرگ یا خمینی". این شعار زیبا در پایان آن روز غم‏انگیز، عشق بی کران مردم را به رهبر محبوب خویش نشان می ‏داد.

بعد از این حادثه، طلاب و علمای قم با انتشار اعلامیه ای ضمن محکوم کردن کشتار مردم بی دفاع، این سئوال را مطرح کردند که آیا فضای باز سیاسی به این معناست که اگر کسانی به مطالب غیر واقعی روزنامه اعتراض کنند، باید با گلوله پاسخ بگیرند؟

رژیم، شب بیستم دی ماه شهر را مملو از نیروهای امنیتی کرده و به نوعی در شهر حکومت نظامی اعمال کرد.

عکس العمل رژیم بعد از واقعه خونین 19 دی

رژیم پهلوی بعد از واقعه خونین 19 دی، عده ای از کارمندان و اعضای حزب رستاخیز را جمع آوری و با به راه انداختن تظاهراتی نمایشی سعی کرد وانمود کند که روشنفکران ایران، "شورش مرتجعین قم" را محکوم می کنند.

تظاهرکنندگان، صبح روز 23 دی 1356 سوار بر اتوبوسها راهی قم شدند و طی یک راهپیمایی، به حمایت از شاه پرداخته و "جاوید شاه" گویان به سمت حرم حرکت کردند.

عکس العمل دیگر رژیم، به منظور انحراف افکار عمومی از رهبری امام(ره) اجازه دادن فعالیت به برخی از
گروههای موافق سلطنت بود که خواهان اصلاحات جزیی بودند.

در همین دوران، اعلام موجودیت "کمیته دفاع از آزادی و حقوق بشر" در شمار اخبار جالب توجه است که نماینده هیئت اجرایی این کمیته با دعوت از خبرگزاریهای معتبر جهان به طور رسمی موجودیت این کمیته را اعلام کرد.

آمار دقیقی در مورد شهدا و مجروحان قیام 19 دی در دست نیست

در مورد شهدا و مجروحان قیام 19 دی آمار دقیقی در دست نیست؛ آن گونه که از گفته‏ ها و نوشته‏ های شاهدان عینی برداشت می ‏شود، بسیاری از مجروحان از ترس ساواک به بیمارستان مراجعه نکرده بودند؛ زیرا در آن زمان، ساواک، تظاهرکنندگان زخمی را با زنجیر به تخت بیمارستان می بست تا پس از بهبودی آنها را به ساواک ببرند.

در مورد شهدا نیز غیر از چند نفر که به طور یقین در آن روز به شهادت رسیده ‏اند، سخن از شهید دیگری به میان نیامده؛ البته احتمال این که خانواده شماری از شهدا از ترس ساواک، شهدای خود را مخفیانه به خاک سپرده باشند، ضعیف نیست.

به هر تقدیر شمار مجروحان بسیار زیاد بود، اما تنها نام پنج شهید به ثبت رسیده است که سه تن از آنان طلبه، یک نفر جوان و دیگری نوجوانی سیزده ساله است.

ویژگی خاص قیام 19 دی شرکت همه اقشار مردم بود

ویژگی خاص قیام 19 دی شرکت و همکاری همه اقشارمردم بود؛ این قیام نیز همچون همیشه با رهبری روحانیت شکل گرفت، اما اگر حمایت و پیوستن مردم به روحانیت نبود، به پیروزی نمی ‏رسید.

پس از اینکه علما دروس حوزه را تعطیل کردند، اقشار مختلف مردم نیز به آنان پیوستند، بازاریان با تعطیل کردن بازار قم، نقش عمده‏ ای در اعتراض به اقدامات نظام داشتند؛ مردم نیز پیر و جوان وارد صحنه مبارزه شدند و در حمایت از امام خمینی(ره) و روحانیت با علما و طلاب همراهی کردند.

مطبوعات و رسانه ها قضیه 19 دی را بسیار کوچک جلوه دادند

مطبوعات و رسانه ‏های آن زمان ابتدا با قضیه 19 دی بسیار گذرا برخورد کرده، آن را تحقیر کرده و تلاش کردند که قیام را بسیار کوچک جلوه دهند و وانمود کنند که هیچ اتفاقی رخ نداده است.

همچنین تظاهر کنندگان را مشتی افراد "معلوم الحال" لقب دادند که از این شهر به آن شهر در حال ترددند. "سرکوب اغتشاش قم" تعبیری بود که در رسانه‏ ها درباره قیام به کار برده شد ولی پس از آن از تیترهایی نظیر: "تظاهرات قم به خاک و خون کشیده شد" استفاده کردند و این، نشان می ‏داد که در رسانه ‏ها، افکار روشن و طرفدار حضرت امام(ره) و انقلاب، یافت می‏ شود.

به هر حال این قیام بر روند انقلاب بسیار تأثیر گذاشت و سانسورهای خبری و تحقیرها نتوانست جلوی قیام و انتشار خبر آن را در سراسر کشور بگیرد.

نتایج و پیامدهای قیام 19م دی

این واقعه به لحاظ نتایج و پیامدها از چند نظر شایان توجه است: اول اینکه سازش شاه و کارتر و تو خالی بودن شعار فضای باز سیاسی شاه را به مردم نشان داد، دوم ثابت کرد که شاه از حرکت مذهبی - سیاسی به رهبری روحانیت و در رأس آنها امام خمینی(ره) بیش از هر حرکت سیاسی دیگر وحشت دارد.

سوم اینکه آنچه را که رژیم از آن وحشت داشت، به تبع قیام 19 دی به وقوع پیوست و حوزه های علمیه و روحانیت در خط امام(ره) به حرکت در آمدند و زمینه فراهم شد که نهضت در مسیر صحیح مبارزه قرار گیرد و ترفندهای بعدی رژیم را نیز بی اثر کرد.

چهارمین پیامد این بود که روشن شد جریان حقوق بشر و فضای باز سیاسی، طلیعه ای برای میدان دادن به ملی گراها، لیبرالها و ... بوده و آمریکا و رژیم شاه، عملاً در جذب مردم به سوی میانه روها موفقیتی نداشته اند و آنان هیچ پایگاهی در میان مردم ندارند.

پنجمین نتیجه این بود که متحجران حوزه ها و کسانی که مروج جدایی دین از سیاست بودند و همواره درس، بحث، فقه، اصول و ... را به مبارزه با شاه ترجیح می دادند، شکست خوردند و مردم نیز فهمیدند که باید سراغ چه کسانی بروند و ششم اینکه ماهیت رژیم ضد مردمی شاه برای بسیاری آشکار شد و از آن پس بود که شعار "مرگ بر شاه" شعار اصلی و تکیه کلام توده های انقلابی شد.

هفتمین پیامد نیز این بود که قیام 19 دی باعث تعمیق و مردمی شدن نهضت و شرکت توده های مذهبی، به ویژه جوانان شد و هشتمین مورد، این بود که برخی از احزاب و جمعیتهایی که حرکت سیاسی خود را با اتکا به حقوق بشر کارتر و فضای باز سیاسی ایجاد شده، توسط شاه و در چهارچوب قانون اساسی شکل داده بودند، به تدریج از مردم جدا شدند و به دامن امریکا و غرب پناه بردند.

آخرین پیامد نیز این بود که با قیام قم، آهنگ حرکت انقلاب به صورت "استراتژی چهلمها" ی پشت سر هم، با صورت و محتوای کاملاً اسلامی شتاب فزاینده و گسترده تری به خود گرفت و رهبری امام(ره) به عنوان نقش اصلی مبارزه با رژیم شاه ظاهر شد.

قیام 19 دی با مظلومیت شهدا و حرکت روحانیت و مردم به بار نشست و حرکت ساز شد؛ پیام حضرت امام(ره) روح تازه ای در کالبد مجروح ملت دمید و انقلاب آهنگ و شتاب تازه ای به خود گرفته و مبارزه علیه رژیم طاغوت شکل همه جانبه ای پیدا کرد و خون تازه ای در رگ نهضت جوشیدن گرفت.

به دنبال قیام 19 دی، نهضت به شهرهای دیگر کشیده شد و "حماسه چهلمها" شکل گرفت: تبریز، یزد، جهرم، تهران، مشهد و شهرهای دیگر کشور شاهد قیامهایی خونین در گرامیداشت شهدا بودند.

ابتدا تبریز در چهلم شهدای قم به خاک و خون کشیده شد و پس از آن شهرهای دیگر به همین ترتیب شاهد حماسه هایی جاوید بودند، "حماسه چهلمها" نهضت را به ثمر رساند و با بازگشت امام خمینی(ره) به کشور به پیروزی انقلاب اسلامی انجامید.

..................................

مریم نادری