گروه دين و انديشه "مهر" بررسي مي كند : نگاهي به مكتب اصالت عمل به روايت ويليام جيمز

بسياري از مردم بر اين گمان اند كه مراد از اصالت عمل اين است كه هر نظريه اي يا مجموعه اي از تصورات كه فايده اي داشته باشند  يا به كاري بيايند صادق هستند. اما اصالت عمل در واقع ظريف تر از اين معناست. "اصالت عمل" مفهومي است كه هرچند اولين بار پيرس در آثارش بدان اشارت مي كند ، اما عنوان كتابي است كه ويليام جيمز نگاشته و از اين رو بيشتر با نام جيمز پيوند دارد.  جيمز در كتاب خود تأكيد مي كند كه عامل، تنها ناظر يا تماشاگر صحنه جهان نيست و مانند بازيگر نمايشنامه در جهان حضور دارد. او هرچند مدعي است كه نظريه اش با واقعيات سازگاري دارد مي گويد تبعيتش از آن نظريه فقط به استناد به واقعيات توجيه نمي شود و ميلي هم بايد در كار باشد كه واقعيات به اين نحو خاص تعبير شوند. او معتقد است ديگران هم بايد به ميل هايي كه در خودشان مي بينند اعتراف كنند.

جيمز همچنين درباره انتخاب يا تصميم عقلاني صحبت مي كند و آنچه را در خصوص عقلانيت گفته به اراده معطوف به اعتقاد ورزيدن ربط مي دهد. عده اي از فيلسوفان اصرار دارند كه عامل متعقل كسي است كه شدت و ضعف اعتقادش را با قوت و ضعف شواهد وفق مي دهد. هرچه شواهد قوي تر باشند اعتقاد او شديدتر است و هرچه شواهد ضعيف تر باشند اعتقاد او ضعيف تر است. اسم چنين فيلسوفي را شناختگراي محض مي گذاريم. جيمز غالباً شناختگراي محض را تخطئه مي كند و دليل مي آورد كه چنين كسي درست نفهميده است كه عقلانيت يعني چه. او بر اين نظر است كه تا هدفها و خواستها و ترجيحات عامل را نسنجيم نمي توانيم راجع به عاقل بودن او صحبت كنيم. عامل بنا به استدلال جيمز ممكن است عاقل مفروض شود ولو اين كه به شيوه مورد نظر شناختگراي محض عمل نكند. در اين عامل اراده  معطوف به اعتقاد ورزيدن يا باور كردن وجود دارد . جيمز مي گويد عاملي را در نظر بگيريد كه بايد تصميم بگيرد "الف" را باور كند يا نقيض "الف" را . ، منتها شواهد به طور مساوي مؤيد هر دو شق است . چرا عامل بايد تصميم را به تعويق بيندازد؟ چرا بايد بگويد " نمي دانم " و در اين حالت بماند؟ جيمز مي گويد عامل در چنين مواقعي حق دارد "الف" را باور كند يا نقيض "الف" را و احتمالاً با رجوع به عوامل غيرشناختي مختلف دست به اين كار خواهد زد.

واضح است كه جيمز بر اين رأي است كه اعتقادات ما بايد با شواهد موجود سازگار باشند و اگر شواهد قوي تري در تأييد نظريه اي نسبت به نظريه هاي رقيب وجود داشته باشند  عقلاً چاره اي نداريم جز آن كه  نظريه اي را ترجيح دهيم . فقط جايي كه سرجمع شواهد به صورت مساوي مؤيد هر دو نظريه است رواست كه ملاكهايي غير از شواهد موجود را به حساب آوريم . جيمز تصريح مي كند كه در اين مواقع، راه عقلاني اين است كه نظريه اي را كه داراي نتايجي پربارتر است انتخاب كنيم . جيمز مي گويد اين گزاره كه "راست است كه واقعيات چنين و چنان هستند" به چه معناست؟ آيا اين قضيه واقعاً معنايي علاوه بر "چنين و چنان بودن واقعيت دارد" واجد است؟ به معناي ديگر، آيا عملاً بين "الف" و "الف راست است" تفاوتي هست و اگر هست اين تفاوت عملي چيست؟ ظاهراً جيمز يك فرق مي بيند و آن اين كه به گفته او "راست است" محمولي است به منظور ارزشگذاري. مقصود او اين است كه مي شود راستي يا صدق را مساوي با تحقيق پذيري گرفت و گفت آنچه به تحقيق رسيده يا محقق شده، باور كردنش خوب است. جيمز بر پايه اصل تحقيق، به مسئله صدق نگاه مي كند و صدق و تحقيق را يكي مي داند و بر اين نظر است كه عامل مي تواند با عمل كردن روي هر فرضيه، درباره آن به صورت جامع و مانع تحقيق كند.

بر اين نظر وي اشكالاتي هم وارد شده است. يكي اين كه : مسئله صدق از چنين راههايي حذف نشدني است و ديگر اين كه  عامل نمي تواند به صورت جامع و مانع در باب صدق هيچ فرضيه اي تحقيق كند . بعضي اوقات جيمز علاوه بر تحقيق مسئله، ارضاي خواست ها را هم وارد بحث مي كند زيرا ممكن است چنين گفته شود كه اگر فرضيه اي خواست هاي ما را ارضا كند باور كردنش خوب است. اما بسياري از پيروان بعدي اصالت عمل مانند ديويي، از اين جهت هم از جيمز انتقاد كرده اند.

سخن گفتن از ويليام جيمز البته كل مكتب فلسفي اصالت عمل را پوشش نمي دهد و بايد بر ديدگاهها و آراي دو فيلسوف ديگر يعني پيرس و جان ديويي هم دست گذاشت تا به تصويري جامع تر از اين مكتب فلسفي به دست آورد.