چالش هاي اخلاق زيست محيطي از دريچه دانشنامه استنفورد

 تصور كنيد كه آتش پخش شود و حيوانات وحشي منقرض شوند و يا برخي از اعضاي گونه بومي كه براي حفظ يكپارچگي يك اكوسيستم خاص ضروري از ميان برود. آيا اين اعمال از لحاظ اخلاق جايزاست و يا حتي لازم است؟ آيا اين امر براي كشاورزاني كه در كشورهاي غير صنعتي زندگي مي كنند از لحاظ اخلاقي قابل قبول است كه مناطق كشاورزي بسوزد و از بين برود؟ يك شركت معدنكاوي را در نظر بگيرد كه حفره معدني را در مكاني كه پيش از آن معدني وجود نداشت ايجاد كند. آيا اين شركت تعهد اخلاقي براي بازگرداندن سطح زمين به حالت اول خود و سطح بوم شناسي خود دارد؟ ارزش انساني حفظ محيط زيست در مقايسه با محيط زيست طبيعي چيست؟ همواره گفته شده كه اين امر از لحاظ اخلاقي براي انسان نادرست است كه محيط زيست طبيعي و يا بخشي از آن را آلوده و ويران كند و قسمت عظيمي از منابع طبيعي را از بين ببرند. اگر اين امر نادرست است، صرفاً به دليل اين است كه وجود محيط زيست تحمل پذير براي رفاه و آسايش انسان (در زمان حال و آينده) ضروري است آيا چنين رفتاري به دليلي اين كه محيط زيست طبيعي  و محتويات گوناگون آن ارزش هاي خاصي دارند و بايد به اين ارزش ها احترام گذاشت و در هر شرايطي آنها را حفظ كرد نادرست تلقي مي شود؟

به گزارش گروه دين و انديشه "مهر" ، اين پرسش هايي است كه اخلاق زيست محيطي بدان مي پردازد. برخي از آنها پرسش هاي خاصي است كه افراد در شرايط خاص با آن روبه رو مي شوند، درحالي كه برخي ديگر پرسش هاي جهاني است كه جوامع و گروه ها با آن رو به رو هستند. با وجود اين ، برخي از اين پرسش ها بسيار انتزاعي بوده و درباره ارزش و وضعيت محيط زيست طبيعي و مولفه هاي غير انساني آن است.

 در ادبيات مختص به اخلاق زيست محيطي، تمايز ميان ارزش هاي ابزاري و ارزش هاي ذاتي از اهميت بسياري برخورداراست. ارزش هاي ابزاري ارزشي است كه به عنوان ابزاري براي ديگر غايت ها تلقي مي شود، درحالي كه ارزش ذاتي ارزشي است كه غايت در خود آنها وجود دارد، بدون توجه به اين كه آنها به عنوان ابزار براي ديگر غايت ها سودمند هستند يا خير. براي مثال ، از آنجا كه تغذيه ازميوه ابزاري است براي زنده ماندن خفاش ها ، ميوه هاي خاصي براي خفاش ها كه از آنها تغذيه مي كنند داراي ارزش  ذاتي است. اين در شرايطي است كه اين امر به طورگسترده مورد پذيرش واقع نشده است كه غايت ميوه ها داراي ارزش است.

همچنين مي توانيم به كسي فكر كنيم كه به ديگران به عنوان داشتن ارزش ابزاري براي ديگران كه مي خواهند دانش كسب كنند درس مي دهد. با وجود اين، علاوه بر داشتن هر ارزشي، به طور معمول گفته مي شود كه يك فرد، به عنوان يك فرد ارزش ذاتي دارد. ارزشي كه در ذات خود فرد از دورنماي خدمت به ديگران درجهت نيل به اهدافشان مجزا است. براي مثال، يك گياه هرزه ممكن است ارزش ابزاري داشته باشد چرا كه اجزاء برخي از داروها را تشكيل مي دهد و يا از نظر زيبايي شناسي حائز اهميت است. اما اگراين گياه به خودي  خود مستقل از احتمالات ديگر اهداف همچون سلامتي انسان يا لذت از تجربه زيبايي شناسي ارزش داشته باشد، درآن صورت اين گياه داراي ارزش ذاتي است. چرا كه آنچه في نفسه ارزشمند است چيزي است كه به عنوان هدف در خود خير است، اين امر به طور عمومي مورد قبول واقع شده است كه تملك ارزش ذاتي چيري درنظر اول يك وظيفه اخلاقي مستقيمي را از طرف عامل هاي اخلاقي به وجود مي آورد تا آن را حفظ كرده و يا دست كم آن را از آسيب حفظ كند.

گزارش "مهر" مي افزايد : اگرچه بسياري از ديدگاه هاي سنتي اخلاق غرب، انسان مدار هستند و ارزش هاي ذاتي را تنها به انسان نسبت مي دهند ( انسان مداري مطلق) و يا در مقايسه با غير انسانها ارزش هاي ذاتي قابل توجهي را به انسان نسبت مي دهند كه از آن جمله مي توان به حفظ و ترويج رفاه انسان به قيمت از بين بردن غير انسانها كه تقريباً همواره توجيه شده است ( انسان مداري نسبي) اشاره كرد. ارسطو اظهار مي دارد كه طبيعيت و چيزهايي كه در آن وجود دارد به خاطر انسان به وجود آمده است و ارزش اشياء غير انساني در طبيعيت صرفاً ابزاري است.

در تورات سفر پيدايش باب اول آيه 27 تا 29 خداوند فرموده است : پس خدا انسان را شبيه خود آفريد. او انسان را زن و مرد خلق كرد و ايشان را بركت داده و فرمود:« بارور شويد و زياد شويد، زمين را پر سازيد، بر آن تسلط يابيد و بر ماهيان دريا و پرندگان آسمان و همه حيوانات فرمانروايي كنيد.

"توماس آكوينز" فيلسوف ايتاليايي و متأله كليساي كاتوليك روم، استدلال مي كند از آنجا كه حيوانات غير انسان بايد در خدمت  انسان باشند، انسان مي تواند آنها را كشته و با به هر نحوي كه بخواهد از آنها استفاده كند. به طور كلي انسان مدارها ابراز اين امر را كه نادرستي در رفتار ظالمانه با حيوانات غير انساني در كجاست را مشكل آفرين توصيف كرده اند، استثنايي كه اين امر در بر مي گيرد رفتاري است كه نتيجه و تنبعات سوء و شري براي انسان داشته باشد. براي مثال، "امانوئل كانت" فيلسوف آلماني اظهار داشته كه ظلم به يك سگ ممكن است شخص را ترغيب كند تا كاراكتري را به وجود آورد كه باعث شود وي اين رفتار را در مورد ديگر انسانها نيز انجام دهد. از اين ديدگاه، ظلم نسبت به حيوانات غير انساني ابزاري نادرست است.همچنين انسان مداري اغلب  نادرستي ذاتي خرابي هاي محيط زيست را كه انسان باعث آن است خاطر نشان مي كند. از آنجا كه آسايش ما در اصل به محيط زيستي تحمل پذير وابسته است، چنين تخريبي ممكن است به رفاه انسانها در زمان حال و آينده ضرر برساند.

زماني كه اخلاق زيست محيطي به عنوان يك زير رشته تازه از فلسفه در اوايل دهه 1970 به وجود آمد براي انسان محوري سنتي چالشي را به وجود آورد. در وهله اول ، اين رشته برتري اخلاقي انساني را به ديگر گونه هايي كه روي زمين وجود دارد  زير سوال برد. در وهله دوم، اخلاق زيست محيطي احتمالات استدلال هاي عقلاني  براي اختصاص دادن ارزش ذاتي به محيط زيست طبيعي و محتويات غير انساني آن را بررسي كرد.

بايد به اين نكته اشاره شود كه عده اي از نظريه پردازاني كه در اين رشته فعاليت مي كنند نياز به ايجاد نظريه هاي غير انسان مداري و تازه نمي بينند. به جاي آن، آنها از آنچه كه انسان مداري هدايت شده ناميده مي شود حمايت مي كنند( شايد بهتر باشد آن را انسان مداري از روي احتياط ناميد). به طور مختصر بايد گفت اين ديدگاه كه تمام وظايف اخلاقي كه در جهت محيط زيست وجود دارند از وظايف مستقيم ما درباره ساكنان انساني محيط زيست نشأت مي گيرد. آنها اظهار مي دارند هدف كاربردي اخلاق زيست محيطي به وجود آوردن زمينه هايي براي خط مشي هاي اجتماعي است كه با هدف حفظ محيط زيست زمين و اصلاح تخريب هاي محيط زيست است. آنها استدلال مي كنند، "انسان محوري هدايت شده" براي اين هدف كاربردي كافي است و شايد حتي در ارائه نتايج عمل گرايانه برحسب سياستگذاري موثرتر از نظريه هاي غير انسان مداري واقع شود كه بار نظري نظريه هاي غير انسان مداري را متحمل شده و استدلال هاي بي عيبي را براي ديدگاهي افراطي آن كه محيط زيست غير انساني داراي ارزش هاي ذاتي است فراهم مي كند.