سحر خوانی رسم فراموش شده در قم

به گزارش خبرنگار مهر، آداب و رسوم هر جامعه ادبیات نا نوشته آن جامعه است و هر ملتی آداب خاص خود را دارد که با آن آداب شناخته و مطرح می شود.

ماه رمضان، ماه رحمت الهی نیز، با صفا و معنویت خاص خود، در گوشه و کنار کشور با آداب ویژه ای گره خورده که امروز بسیاری از آنها در گذر زمان رنگ باخته اند و شاید هم به فراموشی سپرده شده باشند.

هرچند گوشه هایی از این آداب و رسوم هنوز در برخی مناطق به چشم می خورد اما به نظر می رسد زندگی شهری و اقتضائات آن مجال پرداختن به این سنت های زیبا را از مردم گرفته است.

برخی از آئین های ویژه ماه مبارک رمضان در نقاط مختلف کشور عمومیت دارد و فقط با تفاوت های جزئی و یا اسامی متفاوت، اجرا می شود، اما روح معنویت و صفای خاص این مراسم ها بیش از بعد ظاهری آنها، خودنمایی می کند.

شهر قم نیز مانند سایر نقاط کشور آئین و رسوم خاص در استقبال، گذران و وداع با ماه رمضان دارد. اهل قم از گذشته در ماه رمضان آئینی داشته اند که متاسفانه بسیاری از آنها در تقابل میان سنت و مدرنیته از یادها رفته و یا دیگر رنگ و بوی گذشته را ندارد.

در زمان های گذشته مردم انس و الفت بیشتری با یکدیگر داشتند و ایام ماه رمضان به خصوص شب های این ماه فرصتی بود تا بیشتر از حال یکدیگر با خبر باشند.

این موضوع را سید حسن قریشی، قم پژوه در گفتگو با خبرنگار مهر می گوید و ادامه می دهد: امروزه با فراهم بودن انواع امکانات متأسفانه این روابط کم رنگ تر شده است.

از رسوم جالبی که امروزه با ورود تکنولوژی‌های جدید رنگ باخته رسم جالب سحرخوانی است. قریشی در این زمینه ابراز می‌دارد: در گذشته افرادی با عنوان سحرخوان، بر ماذنه مناجات می‌خواندند یا با طبالی و عده‌ای هم فانوس به دست چند همسایه از سمت راست و چند همسایه سمت چپ خود را بیدار می‌کردند.

خروس خوان دوم

خروس خوان دوم هم راه دیگری برای تعیین وقت سحر در گذشته بوده است.

توپ در کردن

توپ در کردن برای اطلاع مردم از وقت سحر و افطار نیز در گذشته مرسوم بود و در شهر قم هم این توپ در رودخانه تعبیه شد و با صدای شلیک توپ مردم آگاه می‌شدند که وقت سحر و افطار فرا رسیده است.

این محقق و پژوهشگر عنوان داشت: در آن زمان، زمانی که وقت نماز صبح می‌رسید سحرخوان تصنیف می‌خواند و مردم به این وسیله متوجه وقت نماز می‌شدند.

قریشی با بیان اینکه مردم برای وعده سحر کمتر از برنج استفاده می‌کردند، ادامه می دهد: بیشتر مواقع مردم آبگوشت می‌خوردند و اگر غذای آنها چیزی به جز آبگوشت بود مثل آن بود که چیزی نخورده‌اند.

سنت حسنه اطعام نیازمندان

پخت غذا توسط افراد نیکوکار و تقسیم بین نیازمندان از سنت‌های قدیم مردم قم درماه مبارک رمضان بوده است. نیکوکاران معمولا غذاهایی مثل فسنجان که اغلب نیازمندان، توانایی استفاده از آن را نداشتند در تاریکی شب به صورت ناشناس و مخفیانه به فقرا می‌دادند.

البته رسم زیبای افطاری دادن همچنان برقرار است و امروزه به شکل های مختلف انجام می شود.

رسم زیبای خرماگردانی برای اطعام روزه داران

خرماگردانی از دیگر رسوم خوب برای اطعام روزه داران است و در مساجدی که قبل از افطار نماز جماعت برپا می‌شود، بعد از اتمام نماز، عده‌ای با در دست داشتن افطاری مختصری مثل خرما، روزه روزه داران را باز می‌کردند و این کار هنوز هم در بعضی از مساجد قم رایج است و در مساجدی هم که قبل از خواندن نماز افطار می‌کنند هم ابتدا روزه روزه داران را با همین افطاری مختصر باز و سپس نماز جماعت برپا می‌شود.

پختن و پخش آش‌های مثل قنبید (کلم قمری) و شله زرد نذری، بازدید از اقوام و بزرگان، برپایی مجلس ترتیل خوانی قرآن، عیادت از بیماران و ... نیز از کارهای دیگری است که اهل قم در ماه مبارک انجام می‌دهند.

تغییر ساعات کاری در رمضان

قریشی با بیان اینکه ساعات کاری در ماه رمضان تغییر می‌کرد عنوان می‌کند: مردم قم در ماه رمضان کارهای سنگین یا کارهایی مثل خاکبرداری، اره کشی، ذغال سوزانی و ... را که با گرد و غبار همراه بود را بعد از افطار انجام می‌دادند.

جشن اوهی اوهی در نیمه رمضان

این قم پژوه، رسم اوهی اوهی را از دیگر رسوم مردم قم در نیمه ماه مبارک اعلام می‌کند و می‌افزاید: در شب تولد خجسته امام مجتبی‌(ع) مردم به خصوص جوانان به سرور و شادمانی می‌پرداختند و چوب بازی و پایکوبی از جمله کارهایی بود که در این شب انجام می‌شد.

وی برگزاری تعزیه در شب‌های قدر را از مهم ترین رسوم قمی‌ها می‌داند و در این رابطه ابراز می‌دارد: در شب‌های قدر علاوه بر مراسم ویژه این شب‌ها مثل خواندن قرآن، دعا و منجات و عزاداری که با حضور مردم در امامزاده و اماکن مذهبی انجام می‌شد تعزیه نیز به اجرا در می‌آمد.

پخت حلوا در برخی روستاهای قم نیز از دیگر رسوم قمی‌ها در شب قدر است.

تهیه حنا/ پخت و توزیع کله پاچه در شب قتل ابن ملجم

قریشی در خصوص مراسم شب 27 رمضان هم اینگونه می‌گوید: که در این شب که شب قتل ابن ملجم است مردم کیسه‌های حنا تهیه و به مساجد می‌برند و در این شب آش، آبگوشت و کله پاچه می‌پزند و توزیع می‌کنند.

هدیه به روزه داران کوچک

همچنین در قم رسم است که در آخر ماه رمضان و روز عید فطر به کودکان و نوجوانانی که در طول ماه مبارک روزه کله گنجشکی گرفته‌اند برای تشویق آنها از طرف بزرگترها هدیه‌ای به آنها داده می‌شود.

مردم قم در روز عید فطر پس از اقامه نماز عید به خانه مراجع، علما و بزرگان، اقوام و آشنایان خود می‌رفتند و شکر آنکه توفیق انجام طاعات این ماه را داشته اند را به جا می‌آورند.

البته قمی‌ها در استقبال از ماه خدا نیز رسوم جالبی داشتند.

خانه تکانی یا خاک گیری در استقبال از ماه رمضان

خانه تکانی یا خاک گیری در استقبال از ماه رمضان از جمله رسومی است که از دیرباز در قم مورد توجه بوده است.

نظافت خانه‌ها، تکایا و مساجد، حسینیه‌ها، مغازه‌ها، اماکن عمومی و حتی حمام‌های عمومی از جمله رسومی است که امروزه نیز رایج است،‌ اما در گذشته از رونق بیشتری برخوردار بوده است.

قریشی در این خصوص می‌گوید: این کار قبل از شروع ماه رمضان و بیشتر توسط دختران دم بخت انجام می‌شد چون اعتقاد بر این بود دخترانی که این کار را انجام می‌دهند بخت آنها زودتر باز می‌شود.

وی تهیه مایحتاج ماه مبارک و ذخیره آنها را از دیگر اقداماتی می‌داند که در زمان‌های قدیم انجام می‌شده است و اضافه می‌کند: در قدیم گوشت را به صورت قورمه در می‌آوردند تا برای تهیه آبگوشت و خورشت در سحر استفاده کنند و این گوشت‌ها بسیار خوشمزه بود.

تهیه شیرینی سنتی کسمه

تهیه شیرینی سنتی با نام کسمه که در آن از خرما، کشمش و انگور استفاده می‌شد و به جای شیرینی مصنوعی برای شیرین کردن آن از عسل، شیره و ... استفاده می‌کردند از جمله خوراکی‌های سنتی مخصوص این ماه در قم بود.

مراسم آشتی کنان

مراسم آشتی کنان هم از دیگر سنت‌های حسنه‌ای است که در آستانه ماه رمضان، انجام می‌شد و رونق بیشتری می‌گرفت.

قریشی در این رابطه گفت: در این مراسم قبل از آغاز ماه مبارک بزرگان به سراغ کسانی که با هم کدورتی دارند می‌روند و آنها را برای ورود به ماه رمضان، آشتی می‌دهند و اعتقاد دارند کسانی که با وجود کینه وارد این ماه شوند، عبادتشان مورد قبول قرار نمی‌گیرد و روزه آنها متعلق به شیطان است.

روزه پیشوازی

گرفتن روزه پیشوازی در سه روز آخر یا روز آخر شعبان و اعزام مبلغ و مروج دینی از سوی مراجع نیز از دیگر رسومی بود که در آستانه این ماه انجام می شد.

رسم کلوخ اندازون

در مراسم کلوخ اندازون که با نام‌های دیگری چون کلاخ اندازان هم شناخته می‌شود مردم قم در آخرین جمعه ماه شعبان، در خانه بزرگان فامیل یا اماکن تفریحی و مقدس دور هم جمع می‌شدند و ساز و نقاره می‌زدند به جشن و چوب بازی و پایکوبی می‌پرداختند و بعد از آن هر کس کلوخی را بر می‌داشت و به نیت برآورده شدن حاجات کلوخ را در آب شفاف خندق می‌انداختند و معتقد بودند آب شفاف حاجت می‌دهد و آب شدن کلوخ در آب همانند رفع مشکلات است.

معصومه فرمایشی