به گزارش خبرنگار مهر، موفقیت در بازارهای داخلی و خارجی نیازمند رقابت و همکاری است که در دنیا اصطلاحاً به این امر، رقابت برای همکاری و همکاری برای رقابت می‌گویند؛ به این معنا که هر یک بدون دیگری ناکارآمد است.
در این میان، مسئله مهم سازماندهی همکاری‌ها، تعاملات اقتصادی و صنعتی با حفظ و تقویت رقابت آنها است؛ بنابراین شعار امروز دنیا این است که "یا شبکه یا هیچ چیز!" Networking or Not Working . با این مقدمه می‌توان گفت که امروزه دیگر، فعالیت‌های منتزع و منفرد، نمی‌تواند متضمن توسعه اقتصادی باشند که در این راستا شکل‌گیری خوشه‌ها به خصوص خوشه‌های صنعتی و صادراتی بیش از گذشته احساس می‌شود تا بتوان به هم‌افزایی رسید که این کار هم مستلزم مبادله نیروی انسانی و دانش و گسترش فناوری است که این عوامل همکاری و تعامل بین بنگاهها را معنا می‌‌بخشد.
در این راستا با مهدی فتح‌اله، رئیس موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی وزارت صنعت، معدن و تجارت گفت و گویی انجام داده‌ایم که به شرح زیر است:
* خبرنگار مهر: اجزای خوشه‌ها به چه شکل قابل تعریف هستند؟
- مهدی فتح‌اله: اجزای یک خوشه متناسب با حوزه کاری آن مشخص بوده و مثل جدول مندلیف است که می‌توان خانه‌های خالی آن را با توجه به خانه‌های دیگر معین کرد، در خوشه نیز بر اساس زنجیره ارزش آن کسب و کار، می‌توان تعیین کرد که چه اجزایی در حال حاضر موجود و فعال است و چه اجزایی را نداریم و باید آنها را ایجاد کنیم. تامین کنندگان مواد، تولیدکنندگان، توزیع کنندگان، تامین کنندگان نیروی انسانی، دانش، سرمایه و فناوری، نهادهای خدمات پشتیبانی و مشاوره‌ای از جمله ارکان تشکیل دهنده خوشه‌ها هستند.
* دسته‌بندی خوشه‌ها بر چه اساسی صورت می‌گیرد؟
- خوشه‌های صنعتی در دسته‌بندی‌های مختلفی تعریف می‌شوند. یک دسته‌بندی، بر اساس حوزه عملکرد خوشه است که به سه گروه ملی، منطقه‌ای و استانی تقسیم می‌شود. دسته‌بندی دیگر بر اساس هویت خوشه است که شامل دو نوع صنعتی و تکنولوژی است. مثل خوشه کفش، خوشه ابزار جراحی و خوشه صنایع غذایی که به عنوان خوشه‌های صنعتی به شمار می‌روند؛ اما خوشه IT، بیوتکنولوژی از نوع خوشه تکنولوژی هستند.
* ارتباط بین صنایع مادر( جامع ) با خوشه‌سازی چیست؟
- یکی از خاستگاه‌های مهم خوشه‌سازی، صنایع جامع یا مادر است. صنایع جامع (Comprehensive Industries) ، صنایعی هستند که با تعداد وسیعی از فناوری‌ها سر و کار دارند و با صنایع دیگر ارتباطات زیادی دارند. به عبارت دیگر، این صنایع لوکوموتیو حرکت بسیاری از صنایع هستند و بازار بزرگ و مطمئنی دارند. تعداد اینگونه صنایع زیاد نیست و عمدتاً شامل صنایع بخش حمل ونقل هستند، مثل صنعت خودرو، هوافضا و دریا. از این منظر، هم‌اکنون صنایع خودرو و هوافضا، در جهان به شدت مورد توجه هستند. البته می‌توان به صنایع مسکن، نفت و گاز و صنایع معدنی نیز اشاره کرد که در کشورمان بسیار مطرح هستند. صنایع جامع را گاهی صنایع فناوری بزرگ (BigTech) ) نیز می‌گویند، البته نه به معنای بزرگی فیزیکی بلکه از نظر تعداد و گستردگی فناوریهای مرتبط با این صنایع. در حال حاضر در ایران صنعت خودرو به عنوان نمونه خوبی از یک شبکه عمده است که بازیگران قابل تعریف را در خود جای داده و این موفقیت بزرگی در راستای ساماندهی زنجیره ارزش این صنعت و توسعه و ساماندهی خوشه‌ها در این زمینه محسوب می‌شود.
* برای توسعه خوشه ها در کشور نیازمند چه اقداماتی هستیم؟
- برای پیادهسازی سیاست توسعه خوشه، نیازمند یکسری اقدامات زیربنایی و زیرساختی هستیم که بخشی از این اقدامات را اقدامات توان‌افزا تشکیل می‌دهند. به عنوان مثال ایجاد انکوباتور و پارک، جزء اقدامات توان‌افزا است. تلاش برای ایجاد تمرکز جغرافیایی واحدهای همگن، اتخاذ تدابیری جهت ایجاد اعتماد، ارتباط و هم افزایی فی مابین بنگاه ها و ساماندهی آنها در قالب مجموعه ای واحد، بسترسازی برای دانشی کردن خوشه ها، اعطای کمک های مشاوره ای و مدیریتی برای توسعه، توانمندسازی نهادهای خدماتی و پشتیبانی و امثالهم از جمله اقداماتی است که برای توسعه خوشه ها در کشور باید صورت گیرد.
* عمده ترین موانع توسعه ای خوشه ها چیست؟
- یکی از این موانع می توان به نبود بینش فرهنگی در زمینه همکاری در سطح بنگاه ها و نهادها اشاره کرد. همچنین نبود عوامل انگیزشی در پروژه های مشترک، ریسک بالای سرمایه گذاری و عملکرد ناقص بازار به منظور تامین عوامل حیاتی مورد نیاز برای توسعه شبکه ای مانند اطلاعات و ابداعات نیز از دیگر موانع توسعه خوشه ها است.
* تشکل ها از چه طریق می توانند خوشه ها را توسعه دهند؟
- تشکل ها با نهادینه کردن ارتباطات جمعی، تعریف نیازهای عمومی، محدودیتها و فرصتها، تامین اطلاعات در خصوص بازار، برگزاری کلاسهای آموزشی، کمک به دولت در تنطیم قوانین و تدوین مقررات، نظارت بر قراردادهای بین بنگاهها، خریدهای کلی برای اعضاء و فروشهای کلی و گرفتن سفارش از مشتریان با مقیاس خرید بالا و تقسیم آن بین اعضاء می توانند خوشه ها را توسعه دهند.
* نقش دولت در توسعه خوشه ها چیست؟
- دولت با واگذاری مسئولیتهای توسعه منطقه ای به مقامات محلی و استانها و ارائه تسهیلات، سیاستگذاری از پایین به بالا و تامین زیرساختهای فیزیکی، مخابراتی، آموزشی – تحقیقاتی و فناوریهای جدید می تواند خوشه ها را توسعه دهد. همچنین دولت با تدوین استانداردهای لازم، تامین نیازهای مالی و ارائه تسهیلات، راه اندازی مراکز خدمات ومشاوره ای، ارایه مشوق های مالی، ایجاد محیط مناسب و امن برای کسب و کار، تشکیل دوره‌های آموزشی برای افزایش مهارتهای فنی و توجه به مقولات تحقیق و توسعه می تواند در گسترش و توسعه خوشه ها گام بردارد.
* عمده ترین عوامل موفقیت یک خوشه چیست؟
- شناسایی زمینه های تشکیل انجمن های همکاری و حمایت از آنها، پویایی در رقابت محلی، روحیه کارآفرینی بالا، دسترسی کافی به منابع مالی، سرمایه گذاری پیوسته در یادگیری، وجود سرمایه اجتماعی بالا در خوشه، حداکثرسازی استفاده از منابع، ظرفیت سازی، شبکه سازی و ارتباط هوشمندانه با بازار و کسب اطلاعات از آن از عمده ترین عوامل موفقیت خوشه ها است.
* خوشه ها چگونه می توانند در توسعه صادرات نقش ایفا کنند؟
- یکی از دلایل استقبال طراحان استراتژی توسعه صادرات در دهه اخیر به ایجاد خوشه ها ، نقش انکارناپذیر آنها در افزایش رقابت پذیری است. این موضوع را شواهد نظری و تجربی تایید نیز می کند. امروزه افزایش بهره وری مهمترین عامل افزایش دهنده مزیت رقابتی است و کشورهای صادراتگرا نیز از این طریق در پی کسب سهم بیشتری از بازار جهانی هستند. وقتی خوشه به مرحله بلوغ می رسد، مقیاس تولید به طور فزاینده ای افزایش می یابد و هر بنگاه، واحد کوچکی از شبکه تولیدی بزرگ می‌شود. این ایده مناسبی برای افزایش قدرت رقابت پذیری بنگاه کوچک و متوسط مقیاس است و خوشه ها به واسطه استفاده از صرفه ها و عوارض خارجی مثبت اقتصادی به آسانی می توانند در زنجیره ارزش افزوده و تجارت جهانی قرار بگیرند.
* به عنوان سوال آخر چرا باید خوشه ها دانش بنیان باشند؟
- اساس خوشه‌سازی داشتن چشم‌انداز و ارزش‌های مشترک بین بنگاهها است؛ لذا تجمیع فیزیکی بنگاهها به تنهایی کافی نیست و باید روابط ارزش‌آفرین و انسجام‌زا با هم داشته باشند. بنیادی‌ترین ارزش در خوشه‌سازی، سر ریز دانش است. به عبارت دیگر اقتصاد و صنعت دانش‌بنیان (knowledge-based) ، با ایجاد خوشه‌های دانش بنیان شکل می گیرد.
نظر شما