فضای روشنفکری بر سینمای دفاع‌مقدس سایه انداخته‌است

به گزارش خبرنگار مهر، محمد خزاعی دبیر دومین جشنواره بین‌المللی فیلم مقاومت، در بخش دوم از نشست سینمای دفاع مقدس که در خبرگزاری مهر برگزار شد، به ضرورت وجود جشنواره‌ای با این عنوان برای اعتلای این گونه سینمایی اشاره کرد.

وی به ایجاد فضای روشنفکری بر سینمای دفاع مقدس و انحراف مسیر در این حوزه اشاره کرد و در ادامه این گفتگو درباره استفاده ابزاری از هویت ایرانی و اسلامی و باورهای دینی در فیلم‌هایی با عنوان دفاع مقدس، وظایف جشنواره دفاع مقدس در توجیه فیلمسازانی از این دست و صدور باورها و ارزش‌های دفاع مقدس به دنیا سخن گفت.

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری مهر: جشنواره فیلم دفاع مقدس یازده دوره به شکل ملی برگزار شد و پس از یک توقف چند ساله بار دیگر با شکلی متفاوت و در قالب بین‌المللی از سر گرفته شد؛ در واقع این جشنواره بار دیگر احیا شد. این بار با چه رویکردی وارد میدان شدید؟

محمد خزاعی: در طول سالهایی که این جشنواره برگزار می‌شد همیشه به این نکته فکر می‌کردم که این جشنواره چطور می‌تواند به یک جشنواره پرقدرت تبدیل شود. زمانی که برای رسیدن به کیفیت بالای جشنواره در سطح وسیع می‌رفتیم با مشکلات بسیاری چون مسائل مالی، عدم هماهنگی‌های لازم بین افراد مختلف مواجه می‌شدیم. در واقع هدف این بود که یک رویداد فرهنگی و به معنای واقعی ملی برگزار کنیم نه اینکه صرفا در اختیار عده خاصی از افراد باشد.

خوشبختانه امسال نسبت به تجربه‌های پیشین برگزاری این جشنواره اتفاق نادری افتاده است به این معنا که تا دیروز 74 منطقه مرزی ایران را در برمی‌گیرد و در عین حال از نظر وسعت و کیفیت در 9 کشور هم این گستردگی حضور را داریم که این اتفاق در سی سال گذشته در بین جشنواره‌های مختلف فرهنگی و هنری پدیده نادری بوده‌است. بردن جشنواره به مناطق مرزی هم اتفاق خوشایندی بوده‌ به گونه‌ای که شادی و نشاط در بین اهالی آن مناطقی که جشنواره برقرار شده‌است. در واقع بحث یادآوری هشت سال مقاومت مردم و صدور سینمای دفاع مقدس به خارج از کشور از دیگر اهداف اصلی این جشنواره است.

* برای صدور سینمای دفاع مقدس ایران به دنیا باید المان‌ها و تفاوت‌های فر هنگی در حوزه مقاومت در کشورهای متفاوت را نیز در نظر گرفت. سئوال این است که دفاع مقدس در ایران با توجه به این تفاوت‌ها چگونه مطرح و در نهایت صادر می‌شود؟

خزاعی: واقعیت این است که بحث دفاع مقدس خواسته یا ناخواسته مسائل انسانی را در بردارد و در یک نگاه کلی همه انسان‌های درگیر جنگ جدا از مسائل ایدئولوژیک مسائل مهم اخلاقی و انسانی را درنظر می‌گیرند و همین موارد به اضافه زشتی‌ها و پلیدی‌های جنگ مفاهیم مشترک در روابط انسانی را نیز به وجود می‌آورد. حال اینکه وقتی این جشنواره عنوان بین‌المللی به خود می‌گیرد باید به دنبال مفاهیم مشترک جهانی شدن مقاومت باشیم.

* واژه "مقاومت" تنها در مباحث انسانی خلاصه می‌شود؟

خزاعی: مقاومت به شکل عام آن مدنظر است که این مقاومت شاید در جنگ جهانی دوم اتفاق افتاده باشد و یا شاید در مقاومت حزب‌الله و یا کشورهای آفریقایی. حتی ساکنین سرزمین‌های اشغالی هم علیه صیهونیسم مبارزه و مقاومت می‌کنند و خوشبختانه فیلمسازان بسیاری هم داریم که آثار بین‌المللی در این عرصه ساخته‌اند. زمانی که بحث بین‌المللی بودن این رویداد فرهنگی  مطرح و در شورای سیاست گذاری جشنواره نیز درباره آن بحث می‌شود؛ چشم‌انداز سینمای مقاومت در آینده به دغدغه متولیان این جریان فرهنگی تبدیل شده است.

اما آنچه از ابتدا مدنظر متولیان جشنواره فیلم مقاومت بوده توجه به این مطلب است که جشنواره دفاع مقدس به یک پایگاه برای فیلمسازانی که با ایدئولوژی تفکر خاص دفاع مقدس در ایران فیلم می‌سازند تبدیل شود.

* دقیقا منظورتان از فیلمسازانی با ایدئولوژی و تفکر خاص دفاع مقدس چیست؟

خزاعی: واقعیت این است که اعتقادهایی در بین ایرانیان و به خصوص رزمندگان آن دوران وجود داشته است که در سیاست‌گذاری‌های فرهنگی باید به آن توجه شود. از همین‌رو منظور از تفکر خاص دفاع‌مقدس دقیقا همین مطلب است و حال اینکه این مفهوم و معنای این اعتقادها را باید از طریق این جشنواره‌ها جهانی کنیم. در موارد بسیاری دیدم و شنیدم که مخاطبان خارجی در مواجهه با فیلم‌های دفاع مقدس ایرانی بحث‌های زیادی می‌کنند به‌عنوان مثال برای آنها سئوال است زمانی که رزمندگان به مرحله شهادت می‌رسند زمزمه و یا ذکر ائمه‌اطهار را می‌‌گویند دقیقا چیست و بعد که برای آنها توضیح داده می‌شود که این حالت نوعی اتصال بین بنده و پروردگار است؛ ارتباط برقرار می‌کنند و به نوعی منقلب می‌شوند.

یک مورد دیگر که در فیلم‌های دفاع مقدس بسیار دیده شده نوعی ایثار رزمنده‌ها است که در اوج کم آبی وقتی اندک آبی در قمقمه‌ای پیدا می‌کنند همان اندک آب را بین خودشان تقسیم می‌کنند و حال اینکه جریان ایثار در سایر فیلم‌های جنگی کمتر دیده می‌شود.

* این ایثار نوعی دوگانگی در مفهوم جنگ و حس انسان و انسان دوستی ایجاد می کند به این معنا که در جنگ بودن یعنی در شرایط نامناسب، باید مبارزه کرد تا انسان کشته نشود حالا سئوال این است که این دوگانگی در جشنواره دفاع مقدس چگونه بازنمایی می‌شود؟

خزاعی: دقیقا. اساسا سئوال این است که در جنگ ما چه اتفاقی افتاده است که وقتی مخاطب غیرایرانی فیلم‌هایی با موضوع جنگ ایران و عراق را می‌بینند با مفاهیم تازه‌ای از پدیده جنگ آشنا می‌شود. نقطه مقابل این است که تبلیغات منفی بسیاری صورت می‌گیرد تا فیلم‌های دفاع مقدس در خارج از مرزها مورد استقبال قرار نگیرد اما تجربه بین‌المللی شدن این رویداد و نمایش آن در کشورهای مختلف نشان داد که دنیا دوست دارد فیلم‌های دفاع مقدس را ببیند.

* در گذشته‌ای نه چندان دور فیلمسازانی چون ابراهیم حاتمی‌کیا، احمدرضا درویش، زنده‌یاد رسول ملاقلی‌پور، عزیزالله حمیدنژاد مفاهیم دفاع مقدس و واژه مقاومت را در آثار خود به درستی نشان دادند اما نکته این است که تعریف مقاومت با حضور فیلمسازان جوان تازه وارد به این عرصه تغییر کرده‌است البته به جز فیلمسازانی چون محمدعلی باشه‌آهنگر. از همین رو احساس می‌شود واژه مقاومت نیاز به تعریف مجدد دارد.

خزاعی: موضوعی که مطرح کردید ناظر بر دو جریان متفاوت است. جریان نخست این است که سینمای دفاع مقدس چه مسیری را طی می‌کند که برخی از جوان‌ها به اسم اینکه فیلم دفاع مقدس می‌سازند وارد مسیر دیگری شده‌اند، در واقع مفاهیمی را به نام سینمای جنک با نگاه جهانی می‌سازند و حال اینکه مفاهیمی که در اغلب این فیلمها نشان داده می‌شود به هیچ عنوان جزء سینمای دفاع مقدس نیست. به همین دلیل معتقدم که نیازی به بازتعریف وجود ندارد؛ چراکه تعریف و هدف اصلی متولیان و فیلمسازان دفاع مقدس از جنگ مشخص بوده است.

بنابراین نیازی به بازتعریف نیست مگر اینکه اعلام کنیم که در شرایط حاضر نیاز داریم که برخی مفاهیم تازه مانند عدالت خواهی، ظلم ستیزی، و... وارد مفاهیم سینمای دفاع مقدس شود و اگر فیلمسازی با این مفاهیم یک اثر سینمایی بسازد در این شرایط می‌توان گفت که برخی مفاهیم جدید جزء تعریف سینمای دفاع مقدس قرار گرفته است که این موضوع بسیار خوش آیند است. اما نکته اینجا است که متاسفانه سینمای دفاع مقدس از برخی مفاهیم ارزشمند تهی شده‌است و بعد که با فیلمسازان این آثار وارد بحث می‌شویم می‌گویند که مقاومت را با زبان جهانی مطرح می‌کنیم.

* مگر سینمای مقاومت در زبان جهانی چگونه تعریف می‌شود؟

خزاعی: همانگونه که گفتم برخی از مفاهیم انسانی در همه دنیا یکسان است پس زبان جهانی نیازی به تعریف ندارد. اما مسئله این است فیلم‌هایی که به نام سینمای دفاع مقدس ساخته می‌شود اغلب آثاری هستند که در هر کشوری امکان تولید آن وجود دارد و دیگر جنگ ایران و عراق مطرح نیست به این معنا که فیلم‌هایی ساخته می‌شود که مفاهیم این نوع سینما و هویت اسلامی و ایرانی در آن وجود ندارد و همین مسئله یکی از آسیب‌های جدی به این نوع سینما است.

به اعتقاد من یکی از آسیب‌های جدی سینمای دفاع مقدس در دوسال اخیر این است که جریان هویتی در فیلم‌های دفاع مقدس مخدوش شده است.

* اعتقاد بسیاری این است که آنچه شما به‌عنوان عدم هویت و یا آسیب از آن نام بردید در جنگ تحمیلی معنا پیدا نمی‌کند چرا که همین طیف معتقدند جنگ ایران و عراق جنگی تحمیلی بوده است؟

خزاعی: در اینکه جنگ، تحمیلی بوده شکی نیست اما مسئله این است که در ایران جنگ اتفاق نیافتاد بلکه دفاع مقدس به معنای واقعی شکل گرفت بود. بنابراین زبان جهانی این نیست که ارزش‌های وطنی و مذهبی خود را کنار بگذاریم تا به زبان بین‌المللی نزدیک شویم چراکه سینمای دفاع مقدس با همین مفاهیم ایرانی و اسلامی است که در جهان معنا پیدا می‌کند.

* با این اوصاف فکر می‌کنید مشکل و یا همان انحرافی که از آن نام می برید از آسیب‌های جدی فیلم مقاومت به شمار می‌رود؟

خزاعی: دقیقا همینطور است.

* مشخصا این آسیب چیست؟

خزاعی: مشکل این است که نوعی فضای روشنفکری بر سینمای دفاع مقدس سایه انداخته که خواسته و یا ناخواسته این سایه خطرناک و یکی از آسیب‌های جدی است.

* این فضای روشنفکری که از آن یاد می‌کنید دقیقا چه المان‌هایی دارد؟

خزاعی: زیر سئوال بردن هویت ایرانی، اسلامی و شرقی ایرانی‌ها و زیر سوال بردن هشت سال مقاومت در دفاع مقدس برخی از این المان‌ها است. فیلمسازانی چون حاتمی‌کیا، ملاقلی‌پور و حتی باشه‌آهنگر از جمله فیلمسازانی هستند که براساس اعتقادهای خود فیلم ساخته و مورد توجه قرار گرفتند. اما نکته قابل توجه این است که فیلم‌هایی ناشی از این دست اعتقادات در خارج از کشور کمتر دیده شده است.

* چرا؟

خزاعی:پاسخ این چرا را باید از متولیان فرهنگی جویا شوید.

* چطور؟

خزاعی: متولیان فرهنگی گمان می‌کنند که چون زمان زیادی از آن دوران گذشته است دیگر برای مردم مهم نیست در حالی که تجربه برگزاری این جشنواره نشان داده است که این علاقه وجود دارد ومورد استقبال قرار گرفته است.

* یک اتفاق دیگر که در جریان فیلمسازی نوین سینمای دفاع مقدس افتاده این است که عنصر فیلمنامه‌نویسی تحت الشعاع تصورات شخصی فیلمساز قرار گرفته است به این معنا که فیلمساز مجموع تخیلات و انگاره‌های شخصی خود از جنگ را ارائه می‌دهد.

خزاعی: دقیقا درست است دو یکی از نکات مهم این جشنواره این است که در این دوره از جشنواره سینمای مقاومت قاعده‌ای را تعریف کردیم و فیلم‌هایی را که با مفاهیم دفاع‌مقدس همخوانی نداشت به هیچ عنوان نپذیرفتیم. چون این جشنواره یک جشنواره موضوعی است و از سیاست‌های خاصی برخوردار است.

* به‌عنوان آخرین سئوال این سیاست‌های خاص که از آن نام می‌برید دقیقا چیست؟

خزاعی: عدم وجود سیاه‌نمایی یکی از مهمترین سیاست‌های هیئت انتخاب بوده‌است به معنای اینکه در برخی فیلم‌ها ارزشهای دفاع مقدس زیرسئوال برده می‌شود و مخاطب پس از پایان فیلم خود می‌پرسد که چرا هشت سال جنگیده است و حال اینکه مفهوم دفاع مقدس چنین برچسب‌هایی را بر نمی‌تابد.

------------------------

گفتگو: پریسا ساسانی