مجله مهر: زندان قصر اولین زندان تهران بود که ساختمانش را قاجاری ها ساخته بودند اما رضاشاه پهلوی بعد از آن که بگیر و ببندهایش تعداد زندانیان را بالا برد، تصمیم گرفت از آن به عنوان زندان استفاده کند. قبل از آن، تا وقتی سوئدی‌ها بر نظمیه تهران ریاست می کردند، زندان نظمیه تنها زندان شهر بود. زندانی با دو سه اتاقک کوچک به نام حبس نمره، چند اتاق و یک زیرزمین برای زندانیان عمومی.
سرتیپ درگاهی که آن زمان رئیس نظمیه بود، درخواست یک زندان بزرگ را در تهران داد و قصر قاجار که ساختمان های قدیمی و بزرگ و متروکی در آن وجود داشت، به عنوان اولین زندان بزرگ شهر در نظر گرفته شد. این قصر قاجاری، در سال ۱۱۶۸شمسی ساخته شده بود و حد فاصل سه راه زندان، پل سیدخندان، خیابان شریعتی و خیابان پلیس فعلی قرار داشت. رضا شاه زندان جدید شهر را در آذرماه سال ۱۳۰۸افتتاح کرد تا 800 زندانی به ۱۹۲اتاق آن منتقل شوند. تا دهه چهل که زندان اوین ساخته شود، زندان قصر توسعه زیادی پیدا کرد و چهره های مشهوری در آن زندانی شدند.
اولین زندانی زندان قصر، سازنده آن یعنی سرتیپ درگاهی بود که دو روز بعد از همراهی رضا شاه در مراسم افتتاح زندان، در همان زندان حبس شد. مجله خواندنیها در مردادماه سال 1328 ماجرای حبس او را اینطور نوشته بود: «هنگامی که سرتیپ درگاهی ساختمان زندان قصر را به پایان رسانید از شاه تقاضا کرد که از محل زندان جدید بازدید کند. شب آن روز شاه خواب دیده بود که در مسیرش چاهی حفر کرده و سر آن را پوشانده‌اند و وقتی که نزدیک چاه می‌رسد دورخیزی کرده از روی آن می‌پرد. البته شاه به خواب معتقد نبود ولی هرگز نمی‌توان انکار کرد که در خواب تأثیر و راز عجیبی نهفته است... شاه آن روز خسته و عصبانی به نظر می‌رسید، تیمورتاش پشت سر شاه یک قدم عقب‌تر بود و عده‌ای از رجال و معاریف و سران سپاه نیز همراه شاه بودند. سرتیپ درگاهی هم پیاپی درباره ساختمان‌های جدید توضیح می‌داد، اطاقها و کریدورها و سلولها یکی پس از دیگری بازدید شد.
سرتیپ تو کوزه افتاد
سرتیپ درگاهی دویده در بندر آهنین را باز کرد، تا اینکه خواست شاه پا در درون دربند آهنین زندان بگذارد، یک مرتبه تیمورتاش که موقعی مناسب‌تر از آن نمی‌دانست به شاه نزدیک شده آهسته گفت: این سرتیپ درگاهی مورد اعتماد نیست. این مرد ممکن است که جنایت کند. هم‌اکنون که اعلیحضرت و معاریف و سران سپاه وارد این بند می‌شوند اگر درگاهی با یک حرکت سریع در دربند را ببندد چه خواهد شد و چگونه ممکن است این در را باز کرد... اساساً اصراری که برای ورود به درون دربند دارد خود بهترین دلیل این است که خیالی در مغز خود پرورانده است، بنده صلاح نمی‌دانم وارد دربند شوید. گویا شاه به یاد خواب دیشب افتاده یک باره پا را کشیده و از نزدیکی دربند دور شد... در این هنگام شاه نگاهی به درگاهی کرد. نگاه خشمگین و نگاه تیمورتاش مظفرانه بود. نکته جالب توجه اینجاست که رنگ چهرة درگاهی نیز پریده بود...»
به جز درگاهی که چندماه بعد آزاد شد و ریاست اداره نظام وظیفه را به عهده گرفت، قوام‌السلطنه، صارم‌الدوله، صولت‌الدوله، عبدالحسین تیمورتاش، بزرگ علوی و علیمردان خان بختیاری از زندانیان معروف این زندان هستند. حتی در دوره پهلوی و بعد از کودتای 28 مرداد سال 32 عزت الله انتظامی و احمد شاملو هم به دلیل فعالیت های هنری و فرهنگی شان دستگیر و به زندان قصر فرستاده شدند.
بعد از انقلاب زندان قصر همچنان فعالیت داشت و زندانیان غیرسیاسی در آن اقامت داشتند تا این که در نهایت در سال 86 این زندان تعطیل شد تا به باغ موزه تغییر کاربری دهد. این باغ موزه حالا آماده بهره برداری است و تاریخ 214سال گذشته پایتخت را برای بازدیدکنندگانش روایت خواهد کرد.
اولین زندان مدرن، بدترین شکنجه گاه تاریخ
این البته تنها تغییر کاربری زندان ها به مراکز فرهنگی نیست. ده سال قبل، زندان کمیته مشترک ضدخرابکاری هم تغییر کاربری پیدا کرد تا بخشی از تاریخ مقاومت را در قالب موزه عبرت روایت کند. این زندان ساختمانی در باغ ملی تهران بود که در زمان فتحعلی شاه قاجار ساخته شد و در دوره رضاشاه، لقب اولین زندان مدرن ایران را به خود اختصاص داد.
در آن زمان، یعنی سال ۱۳۱۱مهندسان آلمانی ساختمان قاجاری زندان را تکمیل کردند و بعدها، در دوره محمدرضا پهلوی این زندان برای بازداشت و شکنجه زندانیان سیاسی مورد استفاده قرار گرفت. شکنجه هایی که در این زندان اعمال می شد، به حدی وحشتناک بود که بعد از تعطیلی زندان و تغییر کاربری آن، قرار شد صحنه هایی از این شکنجه ها بازسازی شود. آویزان کردن از سقف، آویزان کردن صلیبی، شوک الکتریکی، سوزاندن نقاط حساس بدن با فندک و شعله شمع، قفس هیتردار و... صحنه هایی از متداولترین شکنجه‌های ماموران این زندان هستند که این روزها در قالب مجسمه های مومی در این موزه به نمایش درآمده است.
زندانی که مدرسه شد
سابقه تبدیل زندان به موسسات فرهنگی، به سال های اخیر محدود نمی شود. زندان اسکندر در شهر فهادان یزد، یکی از قدیمی ترین زندان های تاریخی ایران است که می گویند در زمان حمله اسکندر به ایران ساخته شده و اسرای ایرانی در آن زندانی شده بودند. اما این بنا را عارف معروف ضیاءالدین حسین رضی در سال ۶۳۱هجری تغییر کاربری داد و در سال ۷۰۵ه.ق پسرانش مجدالدین حسن و شرف‌الدین علی آن را تکمیل کردند تا به عنوان مدرسه علمیه ضیائیه مورد استفاده قرار گیرد.
خداحافظ اوین
اوایل امسال هم شهردارتهران از تغییر کاربری زندان اوین خبر داد و گفت این زندان به زودی تبدیل به پارک خواهد شد. قالیباف گفته بود که در تلاش است دره اوین درکه و باغات کن را به فضای سبز تبدیل کند و توافقات اولیه برای انتقال زندان اوین صورت گرفته و این منطقه هم به فضای سبز شهر تبدیل می شود. این روند البته کمی طولانی شد تا لااقل در نیمه اول سال 91، پیشرفتی در این زمینه صورت نگیرد. علی اصغر مونسان، مدیر شرکت توسعه فضای فرهنگی شهرداری تهران می گوید که مذاکرات در این رابطه ادامه داد اما نمی توان زمان دقیقی برای رسیدن به نتیجه نهایی اعلام کرد.
نظر شما