تفاوتهای فلسفه اخلاق اسلامی و یونانی/ نقد آرای سید جواد طباطبایی

دکتر امین‌رضوی درمورد امکان کاربست فلسفه اخلاق یونانی در فلسفه اخلاق اسلامی در مصاحبه‏ای به سؤالات خبرنگار مهر پاسخ داده است که بخش دوم و پایانی مصاحبه در پی می‏آید.

- سید جواد طباطبایی معتقد است که فلسفه اخلاقی که خواجه نصیر ارائه داده در چارچوب همان فلسفه اخلاق یونانی و دولت شهر یونان است و همان مقولات یونانی را مورد بحث قرار می‏دهد. لذا بر این باور است تلاش خواجه از این بابت تلاش بیهوده‌ای است. نظر شما در این مورد چیست؟

- من با جزییات نظر ایشان آشنا نیستم اما حکمای دیگری هم همانند رازی بوده اند که در چارچوب همان فلسفه اخلاق یونانی این مقولات را مطرح کرده اند. بسیاری از مسائلی که افلاطون و ارسطو در کتب مختلف مطرح می‏کنند را در مباحث حکمای اسلامی هم می‏بینیم منتها آن ایده آل یا آن سمت و سویی که خواجه نصیر و دیگران به طرف آن رفته‌اند در نهایت با انتولوژی دینی همخوانی ندارد و مسئله را مشکل‏زا می‏کند. 

 

برای مثال می توانیم علل محکومیت سقراط را مطرح کنیم از جمله اینکه می‎گفتند سقراط ذهن جوانان را فاسد می‎کند برای آنکه میخواهد  به مقولات اخلاقی  یک نوع استقلال بدهد و آنها را جدا و مستقل از خدایان برسی کند.

 

سقراط این مسئله را عنوان می‎کرد که آیا ذات یک مقوله به خاطر آن است که خدا خواسته است یا اینکه چون آن ذات ثابت است خدا خواسته است؟  یعنی مثلاً 2+2 برابر 4 است چون خداوند خواسته و یا اینکه چون 4=2+2 چهار میشود خداوند چنین گفته است؟ آیا آنچه صواب است یا خطا فی نفسه آنچنان است و خداوند بنابراین چاره ای ندارد جز اینکه بگوید این صواب است و این خطاست و یا برعکس این است؟

 

من بارها تذکرداده‏ام که تقسیم تفکرو تعقل به یونانی و ایرانی کار بسیار خطرناکی است. افراد به دلیل تفاوت ایندو می‎گویند فلسفه یونانی این را گفته، و فلسفه اسلامی در این خصوص چنان گفته است. اگر در جهان اسلام هم خردگرایی ریشه می‏کرد و خردگرایان ترسی از مطرح کردن مسائلشان نمی‏داشتند یقین بدانید که مبانی فلسفی در جهان اسلام هم امروز بسیار شبیه به مبانی تفکر در جهان غرب می‎بود.

 

یعنی ما حتی متفکران رادیکالی مثل ابن راوندی داشتیم که می‎گوید وحی یا منطقی است یا منطقی نیست اگر غیر منطقی است که نباید از یک مقوله غیر منطقی پیروی کرد و اگر منطقی است پس احتیاج به منطق داریم بنابراین در هر دو صورت وحی در درجه دوم قرار دارد.

خواجه نصیر و دیگر متفکرینی که روی مسئله فلسفه اخلاق کار کردند اگر چه شباهت‏های بسیاری با مقولاتی که حکمای یونانی مطرح کردند دارند اما سمت و سوی آنها یعنی هستی شناسی(ontology) آنها فرق دارد.

 

- وضعیت فلسفه در ایران را در حال حاضر چگونه ارزیابی می‏کنید؟

- وضعیت فلسفه در ایران کنونی از یک طرف امیدوار کننده است چرا که دانشجویان زیادی از ایران رساله دکتریشان را برای من می‎‏فرستند که نظر بدهم و بسیاری از این رساله‌ها درسطح بسیار خوبی هستند. برای مثال یکی از رساله‏های اخیری که برای من فرستادند درباره منطق گودل و بحث وجود خداوند از دید آنتولوژیک بود که نشان می داد آن دانشجو با متدولوژی فلسفه امروز آشنایی دارد و همچنین مکاتب منطقی مدرن را به خوبی می‏شناسد، از این بابت خوشحال هستم. اما از طرفی هم می‏بینیم که فلسفه و الهیات در ایران سیاسی شده است.

 

جریان‏های خاصی هم وجود دارند که شدیدا ضد فلسفه و خردگرایی هستند و من بسیار نگران این مسئله هستم زیرا تفکر، تعقل و تفلسف محتاج آزادی است و به هیچ وجه نمی‏توان در چارچوبهای از پیش تعین شده، به معنای اصیل کلمه، تفکر و تعقل انجام گیرد. امیدوارم ایران که همواره  تنها حوزه فعال فلسفی جهان اسلام و قلب آن بوده بتواند خرد گرایی را که وجه غالب اسلام ایرانی است را دوباره احیا کند.
...............

گفتگو از جواد حیران‌نیا