مصرف از دیدگاه اسلام / انگیزه‏ و اهداف مصرف در هستی

از دیدگاه دین مبین اسلام و نیز امام پرهیزکاران حضرت علی(ع) بهترین «الگوی مصرف» و روش درست و مؤثر و موفقیت‏آور، آن الگویی است که هدفش احقاق حق و عدالت و انصاف و ایجاد امنیت و برابری و مساوات عدم تبعیض باشد و تأمین کننده نیازهای حقیقی و معتدل و مشروع همه افراد جامعه انسانی و رعایت اخلاقی و معیارهای صرفه‎جویی و قناعت باشد. الگویی که از منابع طبیعی و ثروت‏ها و سرمایه ملی درست استفاده و بهره‎برداری و محافظت و مراقبت کند و موجب شکوفایی و «توسعه اقتصادی» در سطح ملی در کشور شود و سبب رونق مادی و معیشتی جامعه و مردم گردد.

از این جهت پیشوای حق، امام عادل و مولای زاهد امیر المؤمنین علی(ع) طی نامه‏ای به قثم بن عباس، فرماندار شهر مکه فرموده است: در مصرف مال خدا (اموال عمومی بیت المال مسلمانان) که در دست شما جمع شده است، بنگر و تفکر کن و آن را به عیالمندان و گرسنگان نزد خودت ببخش و به مستمندان و نیازمندانی که سخت به کمک مالی تو احتیاج دارند برسان، و مازاد آن را نزد ما بفرست، تا در میان مردم نیازمندی که در این سامان هستند، تقسیم نماییم.(نهج البلاغه، ترجمه دشتی، نامه 67ص 608).

بنابراین، در این راستا، علاوه بر دولت و مسئولین و مراکز علمی و آموزشی و فکری و فرهنگی، ملت و آحاد افراد جامعه هم در قبال رعایت «الگوی صحیح مصرف» و شیوه‏های آن و نیز در برابر حفظ سرمایه‏های ملی و عمومی و اصلاح شرایط زندگی و بهبود محیط زیست و کاهش ضایعات و جلوگیری از هرز و هدر رفتن امکانات و سرمایه‏های ملی و همچنین ترویج و توسعه دانش و بینشی و« فرهنگ درست مصرف کردن» مسئولیت سنگین و وظیفه حساس و خطیر و نقش مهمی دارند و از این جهت با همکاری و همدلی آندو(ملت و دولت) زمینه رعایت بیشتر«الگوی صحیح مصرف» فراهم و روش‎های مناسب و معقول آن بر اساس«صرفه جویی» و«قناعت» و عدم اسرافکاری، میسر و مقدور می‎گردد.

به هر حال، الگوی مصرف در اسلام ، بسیار عالی و عادلانه و بر اساس قوانین ارزشی و منطقی و فطری است و شناخت آن بسیار لازم و دارای اهمیت فراوان است و باید دانست که بقای انسان و حیات اجتماعی بشر و توسعه و ترقی جامعه مدنی بستگی به مصرف درست و رعایت اعتدال و اقتصاد و بهره وری صحیح و عاقلانه و استفاده اصولی و منطقی از سرمایه‏های مادی و معنوی و انتفاع مشروع از نعمت‏های الهی دارد.

برای اینکه به اهیمت موضوع«اسراف» و «تبذیر» و مسائل مربوط به آن خصوصاً جهت دوری و جلوگیری جدی از آن و نیز رعایت الگوی صحیح مصرف در زندگی بیشتر پی ببریم و آشنا شویم در مورد اسراف و راه‏های مبارزه با آن از دیدگاه اسلام مطالب و بیانی در این باره آمده که عیناً در اینجا ذکر می‎نماییم.

انگیزه‏های مصرف

خداوند هستی را آفرید تا انسان از آن بهره می‎گیرد. بدین سان استفاده از نعمت‏های الهی با رعایت شرایط و ضوابط مقرر، مانند حلال بودن درآمد، عدم اسراف و تبذیر در اموال و غیره و ادای حقوق دیگران از دستورات واجب است. خداوند در ایات متعددی، نعمت‏های خویش را بر می‏شمرد و انسان‎ها را به استفاده از آنها تشویق می‏کند تا بدین وسیله انسان به نعمت دهنده توجه کند.

اما اینکه استفاده کردن از نعمت‏ها با چه نیتی و با چه انگیزه‏ای باشد مورد بحث است. چرا که بی گمان رفتار انسان ریشه در اندیشه و نیت او دارد. «نیت حقیقت عمل است»(اصول کافی ج 3 ص 132) و «نیت برتر از عمل است»(همان ص 26). بدین سان روشن است، انسان باید انگیزه‏هایی از «مصرف» داشته باشد که شکل دهنده چگونگی رفتار اوست.

برخی از این انگیزه‏ها در اثر نیازهای معقول و واقعی به وجود می‏آید، مثبت و مورد تأیید و تشویق اسلام است و برخی از این انگیزه‏ها که در اثر نیازهای خیالی و غیر معقول پدید می‏آید، منفی و مورد نهی و منع اسلام است. بنابراین برخورد انسان‏ها با نعمت‏ها، ناشی از انگیزه و نیت آنهاست.