قزوین مهد تعزیه؛ نیازمند مکانی شایسته برای اجرای هنر دینی

به گزارش خبرنگار مهر، فرارسیدن ماه محرم در کنار برگزاری مراسم سوگواری و عزاداری عاشقان حسینی فرصت مناسبی برای اجرای نمایش دینی و مذهبی تعزیه است.

ماه محرم فرصت مغتنمی شد تا در گزارشی به آئین دینی و نمایشی تعزیه در استان نگاهی اجمالی بیندازیم و با چهره های پرتلاش این هنر در استان بیشتر آشنا شویم.

در این گزارش با اشاره کوتاه به پیشینه و اهمیت این نمایش دینی با تعدادی از تعزیه خوانان شاخص استان نیز گفتگو شده است.

تعزیه، هنری دینی و مذهبی 

تعزیه به معنای متعارف، نمایشی است که در آن واقعهٔ کربلا به دست افرادی که هریک نقشی از شخصیت‌های اصلی را برعهده دارند، نشان داده می‌شود.

این نمایش نوعی هنر مذهبی و سنتی ایرانی - شیعی و بیشتر درباره کشته‌شدن حسین بن علی و مصائب اهل بیت است.

تعزیه (یا تعزیت) به معنی سوگواری، برپایی یادبود عزیزان از دست رفته، تسلیت، امر کردن به صبر و پرسیدن از خویشان درگذشته، خرسندی دادن و در برخی مناطق ایران مانند خراسان به معنای مجلس ترحیم است.

اما آنچه به عنوان تعزیه مشهور است گونه‌ای از نمایش مذهبی منظوم است که در آن عده‌ای اهل ذوق و کار آشنا در جریان سوگواری‌های ماه محرم و برای نشان دادن ارادت و اخلاص به اهل بیت، طی مراسم خاصی بعضی از داستان‌های مربوط به واقعهٔ کربلا را پیش چشم تماشاچی‌ها بازآفرینی می‌کنند.

در تعزیه چون اهمیت خواندن هنرمندانهٔ اشعار بیش از روش اجرا و نمایش واقعه‌هاست، آن را در قیاس با روضه‌خوانی تعزیه ‌خوانی نیز گفته‌اند.

تاریخ پیدایش تعزیه به صورت دقیق پیدا نیست، برخی با باور به ایرانی ‌بودن این نمایش آئینی، پاگیری آن را به ایران پیش از اسلام به پیشینهٔ سه‌هزارسالهٔ سوگ سیاوش پهلوان داستان‌های ملی ایران نسبت داده و این آیین را زمینه‌ ساز شکل‌ گیری آن دانسته‌اند.

برخی پژوهشگران نیز پیشینهٔ آن را به آیین‌هایی چون مصائب میترا و یادگار زریران بازمی‌گردانند و برخی پیدایش آن را متأثر از عناصر اساطیری میان رودان، آناطولی و مصر و کسانی نیز مصائب مسیح و دیگر افسانه‌های تاریخی در فرهنگ‌های هند و اروپایی و سامی را در پیدایش آن کارساز دانسته‌اند ولی به گمان بسیاری، تعزیه جدا از شباهت‌هایش با عزاداری‌های آیینی گذشته شکل تکامل ‌یافته‌تر و پیچیده‌تر سوگواری‌های سادهٔ شیعیان سده‌های نخستین برای کشته‌شدگان کربلا است.

برخی دیگر با استناد به گزارش‌هایی، پیدایش تعزیه را مشخصاً از ایران پس از اسلام و مستقیماً از ماجرای کربلا و شهادت حسین و یارانش می‌دانند.

در دورهٔ اخیر سوگواری برای شهیدان کربلا از سوی دوستداران اهل بیت در آشکار و نهان در عراق، ایران و برخی از مناطق شیعه ‌نشین دیگر انجام می‌گرفت، چنانکه ابوحنیفه دینوری، ادیب، دانشمند و تاریخ ‌نگار عرب، در کتاب خود از سوگواری برای خاندان علی به روزگار امویان خبر می‌دهد.  

اگر تعزیه را به معنی عزاداری و سوگواری و نه به معنی شبیه‌خوانی امروز گمان کنیم، نخستین سوگواری بعد از پیشامد عاشورا از سوی گواهان عینی واقعهٔ کربلا بوده که در سنین کودکی و نوجوانی پس از عاشورا به اسارت رفتند؛ در واقع از هنگامی که قافلهٔ اسرا به طرف شام حرکت کردند.

برخی شبیه‌ خوانی و برپایی تعزیه را برای تماشای عینی واقعهٔ کربلا به یزید نسبت داده‌اند که گویا از عاملین واقعهٔ کربلا خواسته بود تا اعمالی را که مرتکب شده‌اند نمایش دهند و برخی به صفویه، دیلمیان و قاجاریه نسبت می دهند.

اما شکل رسمی و آشکار این سوگواری، به روایت ابن‌کثیر، برای نخستین بار در زمان حکمرانی دودمان ایرانی شیعه‌ مذهب آل بویه صورت گرفت.

در دوران حکومت سلطان محمد خدابنده، شیعیان حداکثر استفاده را در انجام مراسم سوگواری و بزرگداشت خاندان محمد می‌کردند اما سوگواری‌ها در این فاصلهٔ تاریخی سبک مشخصی نداشت و به ‌تدریج عزاداری‌ها برای حسین‌بن علی، شکل و شیوهٔ مشخصی پیدا کرد.

تعزیه بیشترین رواج خود را با حمایت دولت و حکومت صفویان پیدا کرد، در دورهٔ شکوفایی تعزیه با رواج تشیع و دلایلی مانند روضه‌ خوانی و حمله ‌خوانی تعزیه از حمایت بیشتری برخوردار شد.

در سال‌های آغاز دیکتاتوری رضاخان، یعنی پس از ۱۳۰۴ هجری شمسی، اجرای تعزیه و روضه‌خوانی رفته‌رفته ممنوع اعلام شد و با تخریب تکیهٔ دولت به دستور رضاخان، تعزیه پا به دوران افول خود گذاشت.

هرچند پس از شهریور ۱۳۲۰ دیگر بار سر برآورد، اما در برابر سرگرمی‌هایی همچون سینما و تئاتر، نتوانست موقعیت و عظمت پیشین خود را در آن دوران بازیابد.

قزوین مهد هنر تعزیهٔ

هنر تعزیه، در طول زمان تغییراتی را به خود دیده‌است اما هنوز هم در ردیف اصیل‌ترین و پرسابقه ‌ترین هنرهای ایرانی و اسلامی مردمان ایران است و در استان‌های مختلف ایران از شمالی‌ترین شهرهای خراسان و آذربایجان تا جنوبی‌ترین شهرهای سیستان و اهواز از پهنهٔ کویر تا حاشیه‌های زاگرس و البرز و قزوین از دریای خزر تا خلیج فارس، در ایام ماه محرم، برگزار می‌شود.

شاخص‌ترین وجه نمایشی در این دوره تعزیه است و شهر قزوین یکی از مهم‌ترین کانون‌های تعزیه خوانی بوده است.

مشهورترین این تعزیه‌خوان‌ها ملاعبدالکریم جناب قزوینی، یکی از مشهورترین چهره‌های موسیقی در دوره قاجار و استاد آواز، اقبال آذر است؛ البته چهره‌های دیگری هم چون ابوالحسن اقبال آذر و میرزا حسن ثقفی، نیز در این دوره حضوری جدی دارند.

نسخه‌های اشعار این نمایش مذهبی در سراسر ایران تفاوت کمی با هم دارند و مردم از اول ماه محرم همه‌ ساله به مناسبت سالروز این واقعه، در شهرها و روستاهای ایران، مساجد و تکایا را با قالی و قالیچه آذین می‌بندند و دیوارها و منبر را سیاه‌پوش می‌کنند.

تا چند سال قبل، شبیه‌خوانی و تعزیه‌خوانی از هفتم محرم در میادین و صحن حیاط حسینیه‌ها و تکایا در شهرستان‌ها معمول بود وشبیه‌خوان‌ها که برای این کار تعلیم یافته بودند، کار خود را با طبل، شیپور و کرنا در محل تعیین‌شده آغاز می‌کردند.

مردان از یک سو و زنان از سوی دیگر، کم‌کم جمع می‌شدند و به تماشای مراسم شبیه‌خوانی و تعزیه‌خوانی می‌ایستادند و معمولاً یک یا چند ریش‌سفید، مأموریت راهنمایی مردم و حفظ نظم محیط برگزاری تعزیه را بر عهده داشتند.   

رضا زمانی از تعزیه خوانان با سابقه قزوین که خود و خانواده اش سالهاست با وصیت پدربزرگ و پدرخود همچنان از پیشروان اجرای این آئین نمایشی دینی هستند در گفتگو با خبرنگار مهر در قزوین اظهارداشت: تعزیه از رشته هایی است که با به تصویرکشیدن واقعه عاشورا به عنوان تاثیرگذارترین نمایش دینی نقش مهمی در انتقال فرهنگ نهضت حسینی ایفا می کند.

آشنایی تعزیه خوان با اطلاعات دینی

وی افزود: تعزیه خوان باید در اجرا به همه جوانب تعزیه از جمله شعر، متن و اصول آن توجه کند تا روی مخاطب تاثیر بگذارد در غیر این صورت نتیجه معکوس خواهد داشت.

زمانی تصریح کرد: برای این که یک تعزیه به خوبی بتواند اجرا شود و مخاطب را با وقایع عاشورا مانوس کند باید مکان مناسبی برای اجرا داشته باشد، در زمان خوبی اجرا شود و تجهیزات مناسبی داشته باشد که برخی اوقات به دلیل محدودیت جا و مکان در محل هایی مانند بازار و کوی و برزن برگزار می شود که جایگاه آن را مخدوش می کند.

وی بیان کرد: در طول هشت سال اخیر هیچ وقفه ای در اجرای برنامه های تعزیه خوانی ما ایجاد نشده اما متاسفانه حمایت لازم از سوی مسئولان برای تامین مکان مناسب و تجهیزات صورت نمی گیرد.

زمانی به سابقه این آئین دینی در قزوین هم اشاره کرد و گفت: قزوین از قطب های تعزیه ایران است و اساتید ارزشمندی چون جناب قزوینی که تعزیه را با آهنگ های مختلف و با تفکیک آن به شکل خاصی اجرا می کرد در این زمینه فعال بوده اند.

این تعزیه خوان باسابقه قزوین یادآور شد: میرزا حسن، ادهم، پاک نفس، میرزا کرم زمانی در قزوین به تعزیه شکل خاصی دادند.

وی گفت: لباس تعزیه خوانها، موسیقی و حرکت در مجلس از اموری است که می تواند به غنای این نمایش دینی کمک کند.

زمانی تصریح کرد: تعزیه خوان زمانی موفق است که از تاریخ اطلاع داشته باشد و آگاهانه تعزیه را بخواند و اجرا کند و اگر نتواند نقش شخصیت ها را با تسلط کامل اجرا کند مخاطب جذب کار نخواهد شد و ارتباط خود با این هنر را قطع می کند.

وی یادآورشد: قزوین خوانندگذان زبردستی در تعزیه دارد اما گاهی اوقات از برخی تعزیه خوانها حرکات سبکی سر می زند که بیننده را به واقعه ظنین می کند لذا نقش خوانی ها باید بر اساس معیار مشخص باشد.

مکان مناسب برای تعزیه در قزوین اختصاص یابد

حسین زمانی دیگر تعزیه خوان شاخص قزوین نیز در گفتگو با خبرنگار مهر اظهارداشت: قزوین با قدمت دیرین و نیز داشتن تعزیه خوانهای مطرح و استقبال گسترده ای که مردم از آن می کنند نیازمند مکانی مناسبی است که متاسفانه فاقد آن هستیم.

وی گفت: هر چند در محرم امسال سالنهای ورزشی الغدیر و بابایی با همکاری خوب مدیران در اختیار ما قرارگرفته است که جای تقدیر دارد اما اگر مکان بزرگتری مانند استادیوم ورزشی 15 هزار نفری مرحوم ابوترابی به این کار اختصاص یابد می توان از تجهیزات بیشتر مانند اسب های متعدد برای اجرای باشکوهتر مراسم تعزیه استفاده کرد و عظمت خاصی به این نمایش داد و محدوده مانور اجرا کنندگان را به نحو قابل توجهی افزایش داد.

حسین زمانی در مورد متون تعزیه در استان هم تصریح کرد: خوشبختانه متون غنی و قوی و کافی در قزوین وجود دارد و شعرایی که در این زمینه سروده دارند به خوبی تاریخ را بیان کرده اند و وزن اشعار با موقعیت افراد هماهنگ است.

ضرورت ساماندهی و مدیریت تعزیه خوانی در استان

این تعزیه خوان با اشاره به مشکلات و دغدغه های این نمایش در استان گفت: مدیریت تعزیه در استان به دلیل نداشتن متولی خاص مناسب نیست و در حالی که سازمان تبلیغات اسلامی با توجه به جنبه مذهبی آن می تواند وارد کار شود خود را مسئول نمی داند و ارشاد اسلامی هم آنچنان که باید حمایت لازم را انجام نمی دهد.

وی بیان کرد: باید تعزیه خوانها ساماندهی شوند و هر کس اجازه نداشته باشد بدون داشتن هویت اخلاقی سالم شخصیت های دینی را اجرا کند زیرا دیدگاه مردم خراب می شود و این کار بر عهده اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی است تا ضمن مدیریت و کنترل امور اجازه ورود افراد علاقمند را با نظارت جدی و اعمال شرایط خاصی ممکن کند.

زمانی یادآور شد: شرایط تعزیه قزوین به گونه ای است که در ایام محرم تعزیه خوانان مطرح از نقاط مختلف کشور به این استان می آیند لذا باید این جایگاه را حفظ و تقویت کنیم.

حضور روحانیون در مجالس تعزیه ضروری است

محمد علیخانی از مسئولان تدارکات تعزیه استان هم دیدگاه خود را در گفتگو با خبرنگار مهر مطرح کرد و گفت: تعزیه به عنوان یک هنر آئینی که نشات گرفته از عاشورای حسینی است باید نسل به نسل به آیندگان منتقل شود.

وی افزود: سازمان تبلیغات اسلامی می تواند با برنامه ریزی زمینه حضور روحانیون در مجالس تعزیه را فراهم کند تا آنها با بیان واقعه ای از عاشورا که نمایش آن با تعزیه اجرا می شود در تاثیرگذاری واقعه نقش موثری ایفا کنند.

این فعال در امور تعزیه یادآور شد: وقتی مخاطب در منبری با یک حادثه تاریخی از زبان مبلغ دینی آشنا می شود و سپس آن واقعه توسط تعزیه به تصویر کشیده می شود آن حادثه در ذهن مخاطب به خوبی شکل می گیرد و نقش می بندد که این کار به غنای تعزیه و انتقال پیام عاشورا نیز کمک می کند.

هزینه تعزیه توسط مردم و تعزیه خوانها تامین می شود

وی در خصوص تامین هزینه های اجرای تعزیه اظهارداشت: عشق و ارادت تعزیه خوانها به نهضت عاشورا به گونه ای است که این افراد در کنار تلاش ارزشمندی که برای تمرین و اجرای چند ساعته تعزیه می کنند بخش اعظم هزینه های اجرا را نیز تامین کرده که این کار در کنار نذورات مردمی منابع مالی را تامین می کند.

علیخانی یادآور شد: برای نمونه خانواده زمانی با حضور شش تن از فرزندان این خانواده سالهاست که با شکوه خاصی مراسم تعزیه را اجرا می کند و هزینه لباس و سایر موارد را با عشق و علاقه به عنوان تکلیفی دینی برعهده دارند.

اسماعیل بهتویی از تعزیه خوانهای زرجه بستان قزوین هم در این باره گفت: روستای زرجه بستان از مناطقی است که سالهای متمادی شاهد برگزاری این آئین دینی است اما به نظر می رسد باید شخصیت هایی که نقش ائمه را بازی می کنند گلچین شوند و در زندگی نیز انسانهایی قابل قبول باشند تا به تعزیه آسیب نزند.

وی از پاک نفس، بهتویی، میرزا کرم زمانی، رحیم نظری و احمدی گیوه کش به عنوان پیشکسوتان این هنر دینی در استان یاد کرد و افزود: این افراد دارای سبک در تعزیه بودند و هستند و تعزیه خوانان دیگری چون حسن زمانی، رضا، حبیب الله، بهمن، حسین، مرحوم عباس و میرزا رضا زمانی توانسته اند تعزیه قزوین را همچنان با افتخار برپا دارند و موجب عظمت و شکوه این آئین و ارتقاء جایگاه استان در این هنر شوند.

حسن زمانی دیگر تعزیه خوان استان قزوین هم در خصوص جایگاه این هنر دینی اظهارداشت: نقش اشقیا در تعزیه بسیار سخت تر از اولیاء است زیرا باید آنقدر قوی باشد که عظمت کار اولیا دیده شود.

وی انتخاب موسیقی را در افزایش تاثیرگذاری تعزیه مهم دانست و گفت: تعزیه مسلم با بیات ترک شروع می شود و ورود مسلم به محضر امام با دستگاه نوا و در کوفه شور دشتی است که با کلام بر دل مخاطب می نشیند.

زمانی تصریح کرد: اجراکنندگان تعزیه باید با دستگاههای موسقی آشنا باشند و بتوانند تاثیر تعزیه را دوچندان کنند.

وی بیان کرد: در گذشته برخی تعزیه خوانان تحصیلات کافی نداشتند اما امروز اکثر افراد با موسیقی و اجرا و تاریخ آشنا هستند و با دوری از خرافات و مسائل غیرواقعی تلاش می کنند تصویری درست از این واقعه ارائه کنند.

این تعزیه خوان یادآور شد: در حال حاضر در مناطق مختلف استان مانند زیاران، حصار خروان، زرجه بستان، رزجرد، شینقر، بکندی، تاکستان، حسن آباد، الموت و نصرت آباد تعزیه با استقبال خوب مردم اجرا می شود.

زمانی تصریح کرد: در حال حاضر حدود 25 گروه تعزیه خوان در استان فعالیت دارند که 10 گروه منسجم و متمرکز کار می کند.

امسال مراسم تعزیه در دهه اول محرم در تمامی مناطق یاد شده و سالن شهید بابایی قزوین برگزار می شود که در روز اول تعزیه ذبح اسماعیل، روز دوم فاطمه زهرا(س)، روز سوم تعزیه شاه چراغ، روز چهارم حضرت مسلم، روز پنجم تعزیه طفلان مسلم، روز ششم تعزیه حر، اجرا می شود.

پس از گفتگو با تعزیه خوانان شاخص استان شاهد اجرای بخشی از تعزیه طفلان مسلم بودیم که هم نوایی و ابراز همدردی خیل تماشاگران حاضر در سالن شهید بابایی قزوین بیانگر تاثیر ارزشمند این نمایش در مخاطبان کاملا محسوس بود.

کمتر کسی را می توان یافت که به تعزیه بیاید و بدون جاری شدن اشک از چشمانش و تحولی روحی محل اجرا را ترک کند.

براستی کدام هنر را در ایران و اقصی نقاط جهان سراغ می توان گرفت که عده ای عاشقانه و خالصانه و با هزینه کردن شخصی نمایش را اجرا کنند تا نهضت و حادثه ای تاریخی برای انتقال پیامی دینی و اخلاقی به نسل های آینده با بهترین شکل و اجرایی هنرمندانه در مقابل چشمان هزاران بیننده در فضایی زنده و تاثیرگذار در سنه های تاریخ بماند و یاد امام حسین (ع) را زنده نگه دارد.

تعزیه نمایش برآمده از عمق باورهای دینی و اعتقادات دینی انسان هایی خالص و مومن است که نهضت عاشور را برای ابد در اذهان و دلهای پاک شیفتگان حسینی ماندگار خواهد کرد.

............................

گزارش: محمد رضا جباری

عکس: عرفان دادخواه