پیوند نامبارک کشاورزان خراسان شمالی با خشکسالی/ زنگها به صدا در می آید

به گزارش خبرنگار مهر، خراسان شمالی با مساحت 28 هزار و 179 کیلومتر مربع از نظر مساحت از 14 استان کشور و نیز از 51 کشور دنیا بزرگتر است.

این استان با دارا بودن هفت شهرستان، از شمال با کشور ترکمنستان(با 301 کیلومتر مرز مشترک)، شرق و جنوب با استان خراسان رضوی، جنوب غربی با استان سمنان و از مغرب نیز با استان گلستان هم مرز است.

آب و هوای این استان متنوع ولی در مجموع معتدل کوهستانی است و رشته کوه کپه داغ در قسمت شمالی و کوه های آلاداغ و شاه جهان در قسمت جنوبی، دشت های مرکزی این استان را احاطه کرده اند.

این شرایط اقلیمی و آب و هوایی در کنار وجود اترک؛ این تنها رودخانه دائمی و پرآب شرق ایران و سرشاخه های متعدد آن و نیز چشمه سارها و احداث پنج سد بزرگ در این استان، زمینه مناسبی برای کشاورزی و دامپروری ایجاد کرده است.
 
اما میزان بارندگی در این استان در نواحی مختلف بین 200 تا 500 میلی متر متغیر است و در سال های اخیر نیز کاهش بارندگی و نیز بارندگی های اندک و بدموقع سبب شده تا کشاورزان این استان با پدیده ای به نام خشکسالی الفت نامیمونی ببندند.

البته خشکسالی پدیده ای تکرار شونده است که نشانه های بروز آن از دو دهه پیش در کشور و خراسان شمالی آشکار شده و در حال حاضر نیز کشاورزان بیش از دیگر اقشار جامعه تبعات آن را با تمام وجود خود احساس می کنند.

خشکسالی هنگامی روی می دهد که متوسط بارندگی در منطقه از متوسط جهانی آن کمتر، تبخیر و تعرق در منطقه زیاد و بیشتر روزهای سال نیز آفتابی باشد.

مشخصه های مختلفی را می توان برای اعلام بروز شرایط خشکی مورد استفاده قرار داد که از آن جمله می توان به شاخصه های شدت خشکی(شاخص پالمر)، میزان روان آب در نهرها، داده های آماری در مورد میزان بارش مورد نیاز، درجه شوری آب رودخانه ها، پتانسیل مخرب بعضی آب ها بر حیات وحش و ماهیها و نیز وضعیت موجود آبهای زیرزمینی اشاره کرد.

بنا به گفته کارشناسان برخی از شاخصه های فوق در خراسان شمالی حادث شده و برخی دیگر نیز هنوز اندازه گیری نشده است.

متوسط بارندگی سالانه در این استان 260 میلیمتر است در حالی که این رقم در جهان 860 میلیمتر بوده و از طرف دیگر نیز میزان تبخیر و تعرق در استان سه برابر متوسط جهانی است.

علاوه بر آن 65 درصد بارندگی های رخ داده در استان در فصول نامناسب است و بسیاری از این بارندگی ها نیز به علت اقدامات پیشین نامناسب، منجر به جاری شدن سیل و بروز خسارات مالی و جانی می شود.

جدال نابرابر کشاورزان خراسان شمالی با خشکسالی

در خراسان شمالی 59 درصد آبی که برای زراعت و کشت و کار مصرف می شود از آبهای سطحی و 41 درصد از مصارف این بخش از آبهای زیر زمینی تامین می شود.

این موضوع سبب کاهش تولید محصول در زمان خشکسالی است و کارشناسان کشاورزی برای رفع این معضل راهکارهایی چون توسعه آبیاری تحت فشار، افزایش گلخانه ها، کشت گونه های مقاوم به خشکی، تسطیح اراضی، مدیریت آب و راه حل های فنی و زراعی دیگر را پیشنهاد می کنند.

معاون حفاظت و بهره برداری از منابع آب شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی نیز در زمینه کمبود منابع آب در این استان می گوید: حجم منابع آب تجدید شونده استان دو میلیارد و 420 میلیون متر مکعب است که از این میزان یک میلیارد و 620 میلیون متر مکعب آب سطحی و 790 میلیون متر مکعب نیز مربوط به آبهای زیر زمینی است.
 
رضا نعیمی می افزاید: در شرایط فعلی 890 میلیون متر مکعب آب از آبخوان های زیر زمینی برداشت می شود، یعنی هر سال به طور میانگین 100 میلیون متر مکعب بیش از ورودی آب به آبخوان ها از آن برداشت می شود.

وی تصریح می کند: در خراسان شمالی سالانه یک میلیارد و 111 میلیون متر مکعب آب به شکل سنتی استفاده می شود و حدود 380 میلیون متر مکعب آب نیز از خروجی حوضه های آب ریز مختلف مانند حوضه اترک و رود های مرزی از دسترس خارج می شود و بقیه به استان های پایین دست می رود.

نعیمی در مورد مدیریت آب های موجود در استان نیز می افزاید: منابع آب را می توان با دو راهکار سازه ای و غیر سازه ای مدیریت کرد که از راهکارهای سازه ای می توان به ساخت آب بند و اجرای طرح ها و شبکه های آبیاری تحت فشار اشاره کرد و راهکارهای غیر سازه ای نیز شامل اعمال مدیریت یکپارچه و پایدار آب، تعریف الگوی کشت، ایجاد تشکل های آب بران و ... می شود.

در حالی که حدود 50 درصد از مردم خراسان شمالی در حوزه کشاورزی فعالیت می‌کنند کمبود آب در این استان یکی از بزرگ‌ترین مشکلات پیش روی کشاورزان این خطه است.

در سالیان گذشته کشاورزان خراسان شمالی نیز مانند گذشتگان خود در مواجهه با خشکسالی اقدام به حفر چاه به صورت گسترده در اراضی کشاورزی خود کردند.

برخی از این چاه‌های حفر شده مجوز و پروانه گرفتند و بسیاری نیز همچنان بدون مجوز اقدام به بهره برداری از آب‌های زیرزمینی می‌کنند.

در حال حاضر بر اساس آمار رسمی تعداد هزار و 941 حلقه چاه غیرمجاز در شهرستان‌های مختلف خراسان شمالی وجود داشته و تامین آب سطح وسیعی از مزارع کشاورزی این استان با بهره برداری از این چاه‌ها صورت می‌گیرد.

کنترل پیامدهای خشکسالی

خراسان شمالی در رده بندی کشوری، جزء استان‌های قرار گرفته که با کمبود شدید بارندگی مواجه شده‌ و خشکسالی سالانه در آن حادث شده است.

لازمه کنترل پیامدهای این پدیده مخرب طبیعی هماهنگی و تعامل کامل مسئولان دستگاه‌های مرتبط است و در واقع می توان با هماهنگی و اقدام مشترک دستگاه های مسئول با هزینه ای کم، پیامدهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی خشکسالی در خراسان شمالی را پیش‌بینی و کنترل کرد.
 
بحران خشکسالی و پیامدهای آن بر زندگی و توسعه کشور بسیار جدی است و نمی توان تصور کرد که کاهش سطح سفره های آب زیرزمینی که در سال های اخیر روند نگران کننده ای داشته با رفع خشکسالی ها و چند بارندگی جبران می شود.

تغییر الگوی بارش‌ها از شکل برف و تبدیل آن به باران‌های شدید و سیلابی، طولانی‌تر شدن دوره‌های خشکی، از بین رفتن جنگل‌ها و پوشش‌های گیاهی و توسعه شهرها و دخل ‌وتصرف‌های شتاب‌زده در زیست‌بوم‌ها و طبیعت زنگ هایی هستند که از مدت ها پیش در استان هایی چون خراسان شمالی به صدا در آمده و نیازمند توجه و اقدام مسئولین است.