امام حسین‎(ع) علّت مبقیه پیامبر اسلام(ص)/ تقارن عجیب در دو تولد اباعبدالله(ع)

به گزارش خبرگزاری مهر، متن سخنرانی مرحوم آیه الله حاج آقا مجتبی تهرانی در تشریح حدیث معروف پیامبر اسلام(ص) که فرمودند: "حسین منی و انا من حسینی» به شرح ذیل است:

در اینجا مختصراً به سه مطلب اشاره کرده و با روایات تطبیق خواهم داد. در بحثی راجع ‏به «علل» می‏گویند، علّت‏ها به دو بخش تقسیم می‏شوند: یک؛ «علّت محدثه» و دو؛ «علّت مبقیه». «علّت محدثه»، یعنی آن چیزی که موجد یک شیء بوده و آن را ایجاد می‎نماید. «علّت مبقیه» مربوط به بعد از ایجاد شیء است. ممکن است علّت محدثة یک شیء، خود، علّت مبقیه هم باشد. از جهتی هم مانعی ندارد که از نظر ظاهری نسبت به یک شیء علّت محدثه و نسبت به شیء دیگر علّت مبقیه باشد. این مطلب خصوصاً درامور مادّی بسیار روشن است. مانعی ندارد که سازنده یک شیء غیر از نگه‎دارنده و ابقاءکننده آن شیء باشد. این بحث در باب علّت مطرح است.

مطلب دوم آن است که در اصطلاح، یک «شخص» داریم و یک «شخصیّت». «شخص» عبارت است از پیکره جسمانی و ظاهری و فیزیکی انسان. در مقابل یک «شخصیّت» داریم که البتّه چیز مشت پر کنی نیست. لذا بین شخص و شخصیّت فرق می‎گذاریم. به همین اعتبار دو تولّد وجود دارد: یک؛ «تولّد شخص» و دو؛ «تولّد شخصیّت».

از زمانی که شخص به دنیا آمده و پا به عرصه و نشئه مادّی می‏گذارد تعبیر به «تولّد شخص» می‎کنیم. به ‏زمانی که طفل بعد از نه ماه از شکم مادر بیرون می‏آید و پا به دنیای بیرون می‏گذارد «تولّد شخص» گفته می‏شود. به اصطلاح در اینجا جنبه شخصی فرد بروز و ظهور پیدا می‎کند. امّا به ‏زمانی که شخصیّت این شخص در خارج شکل می‏گیرد، حال هر نوع شخصیّتی که می‏خواهد باشد اهمیّتی ندارد؛ «تولّد شخصیّت» می‎گوییم. ممکن است شخصی50 سال از خدا عمر بگیرد، امّا هنوز شخصیّتش بروز و ظهور پیدا نکرده باشد.

حال این مطالب را با روایات تطبیق می‏دهم. راجع‏به امام حسین‎(ع) روایاتی وجود دارد که این روایات را خصوصاً علمای عامّه نقل می‎کنند. حتّی مرحوم مجلسی در بحارالانوار این احادیث را از صحاح‎ستّه روایت می‎کند. از پیغمبراکرم دو تعبیر مشهور راجع به حسین‎(ع) آمده است که از نظر الفاظ یک مضمون و یک معنا را بیشتر نمی‎رساند. در روایت دارد که: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص‏) حُسَیْنٌ‏ مِنِّی‏ وَ أَنَا مِنْ‏ حُسَیْنٍ‏ أَحَبَّ اللَّهُ مَنْ أَحَبَّ حُسَیْناً...».  در کنزالعمّال دارد: «حُسَیْنٌ‏ مِنِّی‏ وَ أَنَا مِنْه». این حدیث دقیقاً همان روایت است با این تفاوت که در اینجا ضمیر جای اسم ظاهر نشسته است. 

اینکه می‏فرماید: «حُسَیْنٌ‏ مِنِّی»، حسین از من است، چه معنایی دارد؟ یعنی به حسب ظاهر من مجرای وجودی او در این جهان بوده‏ام. واقعاً هم همین‏گونه است. در این مطلب شبهه‎ای نیست. ما این را بسیار خوب می‎توانیم بفهمیم که این بخش روایت جنبه شخصی دارد نه شخصیّتی. اگر ما به ظاهر روایت توجّه کنیم این معنا از «حُسَیْنٌ‏ مِنِّی»؛ حسین از من است، برداشت می‏شود. همان‎طور که پیغمبر راجع‏به دخترش زهرا‎(س) فرمود: «فَاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنِّی»،  فاطمه پارة تن من است. بر این اساس می‏گوییم ایشان مجرای وجودی او بوده و لذا تولّد شخصی حضرت از پیغمبر می‏باشد.

امّا جمله بعد یعنی عبارت «وَ أَنَا مِنْ‏ حُسَیْنٍ»؛ من از او هستم، کار را قدری مشکل کرده است. آیا این جمله در مقام بیان شدّت رابطه وجودی بین پیغمبراکرم و امام‎حسین است؟ یعنی در آن تأویل به کار ببریم؟ یا گویای مطلب بالاتری است؟ در اینجا رسول‎اکرم مطلب دیگری را بیان می‎دارند. حضرت می‏فرماید درست است که من از نظر شخصی مجرای حسین‎(ع) بوده‏ام، ولی او از نظر شخصیّتی نسبت به من نقش دارد. من مجرای وجودی و علّت محدثة او در این عالم هستم، امّا او علّت مبقیة شخصیّتی من است.

پیغمبر‎اکرم(ص) یک جنبه «شخصی» دارد که همان پیکره جسمانی او است و یک جنبه «شخصیّتی» دارد که در آن به‏ عنوان خاتم رسل، نبیّ مرسل، پیامبر اولوالعزم و خاتم انبیاء به‏شمار می‏آید. او آورنده دین اسلام است. به‏ همین‏ خاطر به او می‎گوییم: پیغمبر اسلام. در حدوث این شخصیّت، امام‎حسین هیچ نقشی ندارد. امّا از نظر بقاء شخصیّت پیغمبراکر(ص)، حسین‎(ع) علّت مبقیه آن محسوب می‏گردد. «حُسَیْنٌ‏ مِنِّی»؛ درست است که من مجرای وجودی او هستم، امّا «أَنَا مِنْ‏ حُسَیْنٍ». اگر من، از نظر شخصی علّت محدثة او در ورود به این عالم هستم، او نیز علّت مبقیة شخصیّت من می‏باشد. این‎ها موارد بسیار روشنی است که شواهدش را عرض خواهم کرد.

در تاریخ آمده است که حضرت موسی(ع) ابتدا در مصر بود. بعد، از آنجا بیرون آمد و به سمت مدین رفت. تا وقتی که از مصر بیرون نرفته بود از انبیاء به‏شمار می‏آمد، امّا از رسل و صاحبان شریعت محسوب نمی‏شد. او پیرو همان آیین حضرت ابراهیم(ع) بود. امّا هنگامی ‏که به مدین رسید، مقام رسالت را به او دادند. یعنی تولّد شخصیّتی او به عنوان یک رسول اولوالعزم در مدین است نه در مصر. بعد از تولّد شخصی او، شخصیّت نبوّتش هم بروز پیدا کرد. امّا بعد از این دو موقعیّت است که شخصیّت جدید او به‏عنوان یک رسول متولّد می‏گردد. هر کدام از این‎ها تولّد خاصّ به خود دارد. اگر به آیات شریفه مراجعه کنید می‎بینید که وقتی از مصر بیرون آمد: «فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنی‏ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمینَ»؛ امّا «وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قالَ عَسى‏ رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنی‏ سَواءَ السَّبیلِ»؛  می‎خواهد به او شخصیّت جدید داده شود. دقّت کنید!

امّا شخصیّت حسین‎(ع) به‏عنوان علّت مبقیة شخصیّت پیغمبراکرم از کجا شروع شد؟ در تاریخ می‎نویسند حسین‎(ع) در آخر ماه رجب به سمت مکّه حرکت کرد. حضرت هنگام خروج از مدینه این آیه شریفه را تلاوت کردند که: «فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنی‏ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمینَ». امام هنگامی ‏که در سوم شعبان وارد مکه می‎شود، می‎فرماید: «وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قالَ عَسى‏ رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنی‏ سَواءَ السَّبیل». اگر کسی اهل دقّت باشد، در این موارد به نکات بسیاری دست پیدا خواهد کرد. در اینجا است که شخصیّت جدید حسین‎(ع) متولّد می‏گردد. 

شخصیّت امامت حسین(ع) مانند نبوّت حضرت موسی(ع) بروز و ظهور پیدا کرده بود، امّا شخصیّت جدید او که بر اساس آن می‏توانست علّت مبقیه شخصیّت پیغمبراکرم(ص) و رسالت او باشد در زمان ورود به مکه شکل گرفت. لذا آیاتی که امام(ع) تلاوت می‎کند دقیقاً با حالات حضرت موسی(ع) مطابقت دارد.

هنگامی‏که حضرت موسی(ع) از مصر بیرون آمد، «فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ». این جنبه نفی‏ای دارد؛ یعنی می‎خواهد از قید و بند این خبیث‎ها خلاص شود. بعد هم می‎گوید: «رَبِّ نَجِّنی‏ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمینَ»، تا به مدین می‎رسد. مدین سرزمینی امن و تقریباً خارج از قلمرو حکومتی فرعون بوده است. به‏همین‏خاطر هنگامی ‏که حضرت موسی به آنجا می‎رسد، می‎گوید: «وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قالَ عَسى‏ رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنی‏ سَواءَ السَّبیل».

مدینه نیز در منطقه حکومتی یزید قرار داشت، به همین جهت می‎خواستند در آنجا از حضرت بیعت بگیرند. امام درست مانند حضرت موسی(ع) همان آیه را تلاوت می‎فرماید که جنبه نفی داشت: «فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنی‏ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمینَ». حضرت هنگام ورود به منطقه امن مکه که نقطه آغاز تولّد شخصیّت جدید او محسوب می‏شود این آیه را تلاوت می‏کند که: «وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قالَ عَسى‏ رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنی‏ سَواءَ السَّبیل».

لذا در این تعبیراتی که از پیغمبراکرم(ص) آمده و حتّی عامّه هم مکرّراً آن را نقل می‎کنند: «حُسَیْنٌ‏ مِنِّی‏ وَ أَنَا مِنْ‏ حُسَیْنٍ» یا «حُسَیْنٌ‏ مِنِّی‏ وَ أَنَا مِنْه»، اگر عبارت اوّل روایت را تولّد شخصی حضرت معنا کنیم، بخش دوم آن را تولّد شخصیّتی به معنای علّت مبقیه بودن رسالت نبی اکرم(ص) خواهیم گرفت. «من هم از او هستم»، به این معنی نیست که او در مجرای وجودی من نقش داشته است.

عجیب اینکه تولّد شخصی و شخصیّتی حسین(ع)‎ در یک روز و آن هم روز سوم شعبان بوده است. به نقل مشهور تولّد شخصی حضرت در سوم شعبان در مدینه بوده و تولّد شخصیّتی ایشان نیز در سوم شعبان هنگام ورود به مکه می‏باشد. هم تولّد شخصی حسین‎(ع) و هم تولّد شخصیّتی او در یک روز بوده است. این تقارن عجیبی است که ورود امام به این نشئه با ورودش به مکه در سوم شعبان باشد. این از مواردی است که در تاریخ کمتر دیده می‏شود.