مساجد تاریخی نمایانگر ریشه های اسلام در آذربایجان غربی

به گزارش خبرنگار مهر در ارومیه، آذربایجان غربی با توجه به بقایای آثار تاریخی، سرزمینی با قدمت بیش از هشت هزار سال بوده و با وجود مواجهه با فراز و نشیبهای تاریخی گوناگون، با دارا بودن آثار و بناهای مذهبی از جمله مساجد، کلیساها، امامزاده ها و غیره همگی گویای تعامل فرهنگی و زندگی مسالمت آمیز ادیان مختلف در این پهنه گیتی است.

مسجد جامع: یکی از آثار کهن و قدیمی شهر تاریخی ارومیه است و در خیابان اقبال قرار دارد، این مسجد در میان بازار قدیمی شهر واقع شده و یکی از ارکان اصلی بافت قدیمی شهر است، برخی از محققین معتقدند این بنا ابتدا آتشکده بود و بعد از تسلط مسلمین ویران شد و سپس در قرن هفتم هـ . ق بر روی آن مسجدی ساخته شد. به اعتقاد این گروه از محققین سبک تزیینات، گچ بری ها، ستون بندی ها و طاق های مسجد عیناً شبیه به سبک معماری سلجوقیان است.

تاریخ تجدید بنای این مسجد معلوم نیست، اما محراب آن در تاریخ 676 هـ.ق ساخته شده است. این مسجد به همراه سایر اجزاء بافت قدیمی شهر به ویژه بازار و راسته های آن بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. مسجد جامع با دو در ورودی که از صحن بزرگ آن منشعب می شود، به بازار راه دارد.

مسجد مطلب‌خان: این مسجد باستانی در مرکز شهر خوی در خیابان طالقانی و به فاصله 30 متری از بازار قدیمی آن قرار دارد با توجه به شواهد معماری، ساختمان اولیه مسجد منسوب به دوره ایلخانی است و بعدها به سبب سوانح طبیعی و یا دلایل دیگر تخریب و احتمالا در دوره قاجاریه مجددا بنای کنونی روی آن ساخته شده است.

این بنای عظیم از یک شبستان بزرگ و روباز با نقشه مربع شکل که دور آن حجرات دو طبقه و شاه ‌نشین‌های رفیع و ایوانی عظیم که در حال حاضر سقف پوششی آن فرو ریخته تشکیل شده است و صحن بزرگی نیز دارد.

جبهه بیرونی و درونی مسجد بدون هرگونه تزئینات است، فقط قسمت فوقانی شاه ‌نشین بالای محراب و ورودی شبستان با مقرنس‌های درشت گچی تزئین شده است.

قسمت‌های داخلی ایوان و طرفین ورودی آن با پس و پیش آوردن آجرها، شکل خاصی گرفته است. این بنا یکی از آثار و ابینه با ارزش استان آذربایجان غربی است و در نوع خود در سطح کشور بی‌نظیر است.

 مسجد ملاحسن: مسجد ملاحسن در ضلع جنوبی خیابان انقلاب خوی و تقریبا روبروی مسجد قدیمی سیدالشهداء قرار دارد.

این بنا قدیمی‌تر از بنای مسجد سیدالشهدا است که مدارک موجود نشان می‌دهد این مسجد در سال 1216 هـ.ق توسط حاجی آقا حسنی فرزند ملاحسن امام جمعه خوی و در زمان قاجاریه ساخته شده است.

ورودی اصلی مسجد بدون حیاط است و یا یک هشتی به تالار شبستان که به شکل هشت ضلعی است و سه فرش ‌انداز و دو ردیف ستون سنگی تراش‌دار دارد، ختم می‌شود.

ورودی دیگر مسجد در بازار قدیمی شهر قرار دارد و تزئینات آجری گنبدهای پوششی این مسجد بسیار زیبا و متنوع است.

در آجرچینی کاسه گنبد طرح‌هایی چون اشکال لوزی، دایره و گل‌های 18 پر به کار رفته است و هشتی ورودی نیز طاق نماهای رسمی بندکشی شده و گنبد آجری دارد.

مسجد تا ارتفاع حدود 80 سانتی‌متر با سنگ و بقیه با آجر ساخته شده است و ستون‌ها نیز سنگی است و چفت و بست آنها به خوبی انجام گرفته است.

محراب مسجد داخل طاق‌های آجری و گودی قرار دارد و دارای حاشیه کاشیکاری جدید است.

مسجد جامع مهاباد: مسجد جامع مهاباد در خیابان حافظ این شهرستان قرار دارد این مسجد در گذشته در بافت قدیمی شهر قرار داشت در حال حاضر این بافت تغییرات عمدهای یافته است.

این مسجد جامع که به مسجد سرخ نیز معروف است، به دستور بداق السلطان حاکم مهاباد ساخته شد و در زمان شاه سلیمان صفوی تکمیل شد.

همچنین مدرسه‌ای به منظور تحصیل طلاب علوم دینی نیز در ضلع شرقی آن تاسیس شد.

این مسجد قدیمی‌ترین مسجد مهاباد است و از نظر توازن در طرح با 18 گنبد خشتی و شبستانی با 18 ستون سنگی و حجره‌های پیرامون آن از زیباترین بناهای تاریخی استان به شمار می‌رود.

مسجد سردار (ساعتلو): مسجد سردار در خیابان امام و در امتداد راسته غلام‌خان ارومیه قرار دارد.

این مسجد در دوره قاجار توسط عبدالصمدخان پدرآقاخان «جد اعظم عظیم السطنه سردار» ساخته شد،وی در سال 1330 هـ.ق ساعت بزرگی را بالای ورودی آن نصب می‌کند، به همین خاطر به این مسجد، مسجد ساعتلو نیز می‌گویند.

این مسجد از دو قسمت مجزا تشکیل شده است که قسمت اصلی و مهم مسجد را شبستان بزرگ آن تشکیل می‌دهد.

شبستان دارای طراحی مستطیل شکل به طول 12 و به عرض 18 متر است، گنبد این شبستان روی 12 ستون سنگی هشت ضلعی قرار دارد.

سرستون‌های آن به شیوه مقرنس تراش داده شده و زیبایی خاصی به این مسجد بخشیده است که انتهای شبستان بزرگ، شبستان کوچک قرار دارد که با یک ورودی به داخل شبستان اصلی راه دارد.

ابعاد طول و عرض آن 10 در 12 متر است و از نظر شکل همانند شبستان بزرگ ولی ساده و بدون تزیین است.

تمام مصالح به کار رفته در بنا از دیوارهای طرفین تا قسمت‌های طاق و پوشش سقف همه از آجرهایی به ابعاد20×22×5 سانتی متراست و با ملاط گچ و خاک شکل گرفته است.

در انتهای شبستان بزرگ (قسمت غربی) که متصل به شبستان کوچک است، با تخته‌کوبی حدود یک فرش‌انداز را به صورت بالکن چوبی برای استفاده بانوان در آورده‌اند.

از دیگر تزئینات مسجد می‌توان به کاشی‌های هفت رنگ با نقوش گل و بته به رنگ‌های زرد، صورتی، آبی، سبز و سفید اشاره کرد.

محراب زیبای مسجد در داخل یکی از طاق نماهای ضلع جنوب شبستان قرار دارد.

محراب با کاشی‌های هفت رنگ به زمینه زرد با نقوش گل و بته به رنگ‌های آبی، صورتی، سفید و قهوه ‌ای آرایش شده و آیه الکرسی در داخل یکی از حاشیه‌های دور محراب دیده می‌شود.

تاریخ مرمت این مسجد به تاریخ 1330 هـ . ق در گوشه محراب آمده است.

در بالای قوس محراب در یک کادر مربع مستطیل اسامی الله، محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین نوشته شده است.

مسجد مناره: مسجد مناره با فاصله کمی از مسجد سردار در ضلع شمالی خیابان امام و در محله امیر نظامی شهر ارومیه قرار دارد.

این مسجد بنایی است با منارهای بلند و در دوره قاجار توسط دو تن به نام حاج علی یارخان و حاج یدالله خان امیر نظمی افشار ساخته شده است.

مناره مسجد در گوشه جنوب شرقی آن قرار دارد و کاربرد آجر در آن از نظم و دقت بسیاری برخوردار است و پوشش سقف و ستون‌های تالار اصلی از چوب است.

دیوارهای جانبی با آجرکاری منظم، به خوبی بندکشی شده‌اند و در حد فاصل بندهای مناره مسجد آجرهای لعابدار مربع شکل کوچک به صورت مارپیچ به کار رفته است و قسمت فوقانی مناره که با کاشی‌های هفت رنگ حاشیه‌سازی شده، حکایت از ذوق سازندگان بنا دارد.

مسجد جامع بوکان: این مسجد در بخش مرکزی و قدیمی شهرستان بوکان و در کنار تپه قدیمی مشهور به تپه قلعه سردار قرار دارد.

این مسجد 16 گنبدی با طول و عرض 30×25 متر روی 9 ستون احداث شده است.

شش ستون اولیه آن از سنگ‌های آهکی تراشدار است و معمار این مسجد مرحوم علی اصفهانی از معماران ماهر و چیره دست آن زمان است.

مسجد حمامیان: این مسجد در کنار قریه حمامیان در شهرستان بوکان قرار دارد، بقایای مدرسه قدیمی حمامیان و وضوخانه آن همچنان سالم به جای مانده است.

این مسجد با نقشه مربع شکل و به صورت تک گنبدی با مصالح سنگ لاشه‌ای و آجر چهارگوش در بدنه و گنبد پوششی به صورت دو لایه بنا شده است.

بعد از احداث بنای مسجد، مدرسه‌ای در جوار آن ساخته شد و در فاصله 30 متری آن نیز وضوخانه‌ای در ضلع شمال غربی مسجد احداث شد.

مؤسس این مسجد مرحوم محمود آقایی ایلخانی‌زاده و معمار آن مرحوم معمارباشی مراغه‌ای است.

آذربایجان غربی مدفن امامزادگان و اولاد پیامبر(ع)

امامزاده برکشلو: این مقبره مدفن امامزادگان محمد و ابراهیم از نوادگان امام موسی الکاظم (ع) است و در روستای برکشلو در 10 کیلومتری شرق شهرستان ارومیه قرار دارد.

 امامزاده برکشلو از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین زیارتگاه‌های مردم استان محسوب می‌شود و بنای آن مربوط به دوره زندیه و اوایل قاجار است.

این مقبره به شکل مستطیل با یک گنبد مرکزی ـ مانند چهار طاقی‌های دوره ساسانی است و چهار جرز قوس‌دار دارد و به وسیله گوشواره‌هایی طاق آن به هشت ضلع تقسیم شده است.

در هر ضلع از مقبره یک ورودی با قوس جناقی دیده می‌شود و در طرفین آن پنجره‌هایی با قوس هلالی وجود دارد.

امامزاده سید بهلول (ع): مقبره سید بهلول در محله امامزاده در فاصله 3 کیلومتری مرکزی شهر خوی قرار دارد و مدفن یکی از نوادگان امام علی‌النقی (ع) است.

در سنگ قبر مزار آن آمده است: یا مونس الوحید هذا المرقد المرحوم السعید بهلول طیب الله مثواه فی ... متأسفانه بقیه مطالب و تاریخ روی سنگ از بین رفته و خوانده نمی‌شود.

در فروردین ماه سال 1376 شمسی در حیاط مجاور این امامزاده، سنگ مزاری از جنس مرمر کرم رنگ از زیر خاک به دست آمد و این عبارت روی آن نوشته شده بود: المرحوم المغفور سلاله السادات العظام آقا سید میر جلال ابن آقا علی النقی ابن سید محمد ابن سید علی سنه 327 ساختمان این امامزاده شامل صحن، شبستان و حسینه است.

امامزاده دارای تزیینات داخلی زیبا، گچبری، کاشی‌کاری، آینه‌کاری‌های متعدد و گلدسته زیبایی است.

طی سالهای اخیر نیز به همت یکی از خیران، درهای زیبای آن با آیات قرآن کریم، طلاکاری و منبت‌کاری مزین شده است.

امامزاده آقا میرهادی (ع): در شمال شرق امامزاده سید بهلول خوی، آرامگاهی کوچک ولی مجلل با دو مناره و گنبدی کوچک و آجرهای زیبا و آیینه‌کاری قرار دارد.

این امامزاده مربوط به سید جلیل‌القدر آقا میرهادی و زیارتگاه عامه مردم است که این بنا بازسازی شده و ساختمان جدیدی روی مقبره قدیمی ساخته شده است.

همچنین دری مطلا (زراندود) و کنده‌کاری شده و مزین به آیات قرآن مجید در ورودی این آرامگاه نصب شده است.

امامزاده سید یعقوب (ع): مقبره امامزاده آقا سید یعقوب در خیابان طالقانی شهرستان خوی قرار دارد.

وی در سال 1354 هـ.ق فوت می‌کند و دوستاندارنش جنازه وی را در منزل مسکونیش در کوچه بیک دفن می‌کنند و گنبد و بارگاهی روی آن می‌سازند.

به تدریج صحن، حجرات رواق و ضریحی نیز به این بنا افزوده شد و بنای مقبره بعد از راهرو به چهار قسمت تقسیم می‌شود و یک قسمت محل اسکان زائران است.

در سمت شمال مقبره، مسجد شیخ واقع است و با یک پنجره زیبای ارسی از مقبره جدا می‌شود. در سال‌های اخیر چند تن دیگر از این خاندان از جمله میریعقوب دوم و مرحوم آیت الله علوی در جوار این مزار به خاک سپرده شدند از تزئینات مقبره می‌توان به آیینه‌کاری دو گنبد و بالای ضریح اشاره کرد که بنای مقبره احتمالاً به دوره صفویه تعلق دارد.

امامزاده تازه شهر: این امامزاده در پنج کیلومتری شهر سلماس قرار دارد و مدفن چهار تن از فرزندان حضرت علی النقی (ع) به اسامی اسحق بن محمود، ابراهیم بن محمد، محمود بن عمر و جعفربن محمد و زیارتگاه عاشقان اهل بیت عصمت و طهارت است.

این امامزاده از سده های گذشته زیارتگاه مردم تازه شهر و سلماس بود و پس از زلزله سال 1309 شمسی دوباره بازسازی شد.