سفری به عمق ناشناخته تمدن باستانی خراسان جنوبی/ قدمتی از دوران پارینه سنگی

به گزارش خبرنگار مهر، برگزاری همایش ملی باستان شناسی ایران و تهیه و انتشار مقالات باستان شناسان در زمینه باستان شناسی خراسان جنوبی، قطره ای از دریای تمدن و قدمت این خطه از کشور را به نمایش گذاشت.

مقالات تهیه شده که ماحصل باستان شناسان و محققان بومی و ملی بوده، در زمینه شناساندن باستان شناسی در این استان مرزی قابل تامل است.

علم باستان شناسی به عنوان دانشی مستقل یا رشته ای پژوهشی در میان دیگر رشته ها که توانسته در کمتر از دو سده نه تنها تصویر و تصور بشر را از مفهوم و معنای تاریخ و وضع وجودی آدمی دگرگون کند، که حتی بر احساس و ادارک او نیز از سنت و میراث و گذشته خویش اثرات مهم و انکارناپذیر بگذارد.

با گسترش دانش باستان شناسی سرزمین  باستانی و دیرینه ایران کانونی مهم در دایره پژوهش های باستان شناختی جای گرفت و بدنبال آن دانشگاه ها و مراکز علمی و پژوهشی با برگزاری سمینارها و گردهمایی ها به معرفی دستاوردهای باستان شناسی پرداختند.

قهستان در گذشته های دور به سرزمینی اطلاق می شد، که حدود و ثغور آن در طول تاریخ دچار تحول بوده، چنانکه ترشیز- سپیدرستاق و حتی تا نزدیکی های سمنان امروزی را شامل می شده و خراسان جنوبی امروزی بخشی از قهستان بزرگ است.

استان خراسان جنوبی از مناطق تاریخی و بناهای معماری قابل توجهی برخوردار است، که بیرجند، قاین، بشرویه، خوسف، سربیشه و نهبندان هر یک دربرگیرنده جاذبه های تاریخی و معماری با اهمیتی هستند که به لحاظ معماری و تاریخی، خراسان جنوبی را غنی و پربار ساخته اند.

از نظر تاریخی "خوسف" یكی از كهن‌ ترین و قدیمی ترین شهرهای جنوب خراسان به شمار می رود که وجود بافت قدیمی با آثار تاریخی ارزشمند، از ویژگی های شاخص این شهر محسوب می شود.

 این بافت كه به لحاظ موقعیت طبیعی و واقع شدن بر روی هسته مقاوم، از زمین لرزه در امان مانده، یكی از سالم ترین بافت های تاریخی را دارا است.

بناهای تاریخی سربیشه به دوره پیش از اسلام می ‌رسد و آثار تاریخی آن نشان دهنده غنای فرهنگی و سابقه تمدنی این منطقه است.

قدمت نهبندان به دوران اشکانیان و ساسانیان تعلق دارد

آثاری از قبیل محوطه های باستانی، قلعه و خانه های قدیمی، غارها و روستاهای شگفت انگیز در این منطقه دیده می شوند.

قلعه بزرگ نهبندان نیز كه از خشت و چینه ساخته شده و در داخل شهر نهبندان قرار گرفته، سابقه آن به دوران اشکانیان و ساسانیان می رسد.

شناخت پیشینه تاریخی خراسان جنوبی نیازمند کاوش های باستان شناسی

مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی درخصوص تمدن کهن این استان، گفت: وجود پناهگاه هایی که در آن اشیاء سنگی فراوانی مشاهده می شود، نگاره های سنگی که در آن کمنداندازان ساگارتی را در حال جنگاوری به تصویر کشیده محوطه ها و آثار متعدد مربوط به دوره پارتی از جمله سنگ نگاره های لاخ مزار کوچ، کال چنگال و کال حسینا از جمله این آثار است.

محمدرضا رضایی با بیان اینکه مساجد و مدارس استان مربوط به قرون اولیه اسلامی است، افزود: همچنین برخورداری  از قلاع تاریخی، همه نشانه ای از رونق این سرزمین در گذشته های دور دارد و هم بیانگر غنای فرهنگی قهستان است.

وی عنوان کرد: گرچه در سالهای اخیر با همت پژوهشگران باستان شناس اقداماتی در جهت شناخت پیشینه خراسان جنوبی انجام شده است، اما هنوز نتوانسته تمامی زوایای زندگی مردمان این سرزمین را به تصویر بکشد.

رضایی اظهارداشت: یکی از مبرم ترین نیازهای مطالعاتی حوزه باستان شناسی خراسان جنوبی انجام کاوش های علمی در محوطه های باستانی بوده، که طی سال ها فعالیت محققان شناسایی، گمانه زنی و تعیین حریم شده است.

مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی با تاکید بر ارائه مقالات باستان شناسان استانی و کشوری در زمینه باستان شناسی این استان، گفت: مقالات مربوط به خراسان جنوبی در دبیرخانه همایش باستان شناسی ایران شامل هر سه دوره پیش از تاریخ، تاریخی و اسلامی است.

خراسان جنوبی؛ منطقه کاوش های باستان شناسان دوره پارینه سنگی میانی

دانشجوی دکتری انسان شناسی پونا هند گفت: پژوهش های مربوط به دوره ی پارینه سنگی در کشورهای ترکیه، عراق، افغانستان و همچنین ایران به دلایل چندی از جمله انحصاری بودن فعالیت های باستان شناسی توسط فرانسویان بین سال های 1890 تا 1930، بسیار دیرتر از مناطقی مانند سوریه و فلسطین آغاز شده است.

سیروس برفی افزود: محدوده سیاسی امروز که به نام خراسان جنوبی شناخته شده، از نخستین مناطق در ایران است، که مورد توجه پژوهشگران علاقه مند به دوره پارینه سنگی قرار گرفته است.

تهیه کننده این مقاله، عنوان کرد: به استثنای کاوش غار خونیک تنها چند پژوهش پارینه سنگی دیگر در نیمه شرقی ایران در حد بررسی های سطحی صورت گرفته که تعداد آنها هم از انگشتان یک دست بیشتر نیست.

وی با بیان اینکه منابع آبی خراسان جنوبی اگرچه به پای دیگر مناطق ایران نمی رسد و به همین دلیل این استان را در گروه استان های کم آب کشور قرار داده است، افزود: اما این در حالی است که از لحاظ منابع معدنی از جمله انواع سنگ ها این استان در جایگاه ویژه قرار گرفته است.

برفی عنوان کرد: نگارندگان در بررسی کوتاهی که در ارتفاعات اطراف کلاته آخوندی شهرستان سربیشه در استان خراسان جنوبی انجام دادند، بر روی کوهی از خاک عریان که بین بومی ها به کوه چهل دختران شهرت داشت و از جنس سنگ آهک بود، مشاهده کردند ویژگی این کوه نسبت به دیگر ارتفاعات منطقه وجود رگه های بزرگ سنگ چرت و رادیولاریت بود که به صورت رخنمود مشاهده شد.

 وی با بیان اینکه یک غار هم در کمر کوه چهل دختران واقع شده است، افزود: بر اثر انحلال سنگ آهک و به شکل همه غارها و پناهگاه های صخره ای که در سیستم کارستی بوجود می آیند، پدید آمده است.

به گفته وی در بررسی سطحی غار یافته ای از مصنوعات سنگی دوره ی پارینه سنگی مشاهده نشد، اما در دامنه کوه، بستر و تراس های رودخانه فصلی که از دامنه شرقی کوه چهل دختران عبور می کند تعداد زیادی مصنوعات سنگی مشاهده و گردآوری شده است.

 90 درصد یافته های خراسان جنوبی متعلق به دوره پارینه سنگی میانی

دانشجوی دکتری انسان شناسی پونا هند اظهارداشت: بر اساس ریخت شناسی مجموعه گردآوری شده بیش از نود درصد یافته ها متعلق به دوره پارینه سنگی میانی هستند.

وی با اشاره به اینکه در بین مجموعه به دست آمده تکنینک "لوالوا" برای ساخت مصنوعات سنگی هم مشاهده شده که به نوبه ی خود بسیار حائز اهمیت است، افزود: تقریبا مواد خامی که برای ساخت همگی یافته های به دست آمده استفاده شده، از برونزد رادیولاریت و سنگ چرتی است که در کوه چهل دختران دیده شده است.

معرفی یک محوطه دوره پارینه سنگی میانی در شهرستان قاینات

برفی همچنین با اشاره به مقاله ای دیگر در زمینه قدمت استان به دوره پارینه سنگی، گفت: خراسان جنوبی از جمله نخستین مناطقی است، که مورد توجه باستان شناسان علاقه مند به پژوهش دوره پارینه سنگی قرار گرفته است.

به گفته وی کارل استنلی کوون آمریکایی در سال 1949 میلادی غار خونیک را به عنوان سومین محوطه متعلق به دوره پارینه سنگی (بعد از غار شکارچیان بیستون کرمانشاه و غار تمتمه نزدیک دریاچه ارومیه) کاوش کرد، اما بنا به دلایلی پژوهش های دوره پارینه سنگی در شرق کشور استمرار نیافت و این پژوهش ها در غرب متمرکز شد.

شناسایی محوطه گدار نوزاج در سال گذشته

 برفی از شناسایی محوطه گدار نوزاج در نزدیکی شهر خضری دشت بیاض واقع در شمال خراسان جنوبی در سال گذشته خبر داد و گفت: این محوطه بر بلندای تپه ماهوری طبیعی قرار گرفته که جاده بیرجند به مشهد آن را به دو نیمه تقسیم کرده است.

دانشجوی دکتری انسان شناسی پونا هند با بیان اینکه محوطه گدار نوزاج در مختصات 34 شمالی واقع شده است، گفت: براساس ریخت شناسی مصنوعات سنگی گردآوری شده از محوطه گدار نوزاج، مصنوعات بدست آمده به دوره پارینه سنگی میانی و فرا پارینه سنگی تعلق دارند.

خراسان جنوبی منطقه ناشناخته در پیش از تاریخ ایران

دانشجوی دکتری دانشگاه تربیت مدرس هم با بیان اینکه تا امروز پژوهش ها و بررسی های نظام مند با موضوع پیش از تاریخ در شرق ایران(امروزه استان خراسان جنوبی) انجام نشده است، گفت: بنابراین این منطقه یکی از مناطق ناشناخته در پیش از تاریخ ایران به شمار می آید.

محسن دانا اظهارداشت: این منطقه احتمالا بین دو سنت فرهنگی پیش از تاریخی(نوسنگی) جنوب شرق و شمال شرق واقع شده است.

معرفی خراسان جنوبی به عنوان محوطه های نوسنگی و مس سنگی شرق ایران

وی با بیان اینکه طی بازیدهای مقدماتی، دو محوطه در این منطقه شناسایی شده و در این مقاله برای نخستین بار به عنوان محوطه های نوسنگی و مس سنگی شرق ایران معرفی می شود، افزود: محوطه های یادشده شواهد جدیدی از گاهنگاری منطقه را تا پایان دوره مس سنگی نشان می دهد.

دانشجوی دکتری دانشگاه تربیت مدرس با اشاره به اینکه محوطه نخست جعفرآباد افین در نزدیکی روستای افین در 80 کیلومتری جنوب شرق قاین است، افزود: همچنین محوطه دوم سرتخت باغستان در حاشیه روستای باغستان بالا در شمال شرق فردوس قرار دارد.

شاخص ها و ویژگی های باغ سازی دوران قاجار در بیرجند

دانشجوی کارشناسی ارشد باستان شناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان هم باغ های ایرانی را یکی از مصادیق بارز هنر، علم وذوق ایرانی همواره مورد توجه مردم دانست.

ذبیح الله مسعودی عنوان کرد: درسرزمین پهناور ایران باغ هایی وجود دارند که از نقطه نظر هنر و معماری نمونه های با ارزشی تلقی شده و باعث ترویج هنر باغ سازی ایرانی در دیگر سرزمین ها وبه خصوص سرزمین های اسلامی شده اند.

وی با اشاره به اینکه گونه ای از هنر باغ سازی و باغ های ایرانی در شهر بیرجند مرکز خراسان جنوبی قابل مشاهده است، بیان داشت: شهر بیرجند تقریبا در مرکز ولایت قهستان از مراکز مهم منطقه در دو سه قرن اخیر بوده است.

مسعودی با بیان اینکه آغاز توسعه و شکوفایی شهر به دوره ی صفویه می رسد، اظهارداشت: با آغاز حکمرانی خاندان علم به تدریج مرکزیت قهستان از قاینات به بیرجند منتقل و از آن زمان به تدریج بر توسعه بیرجند افزوده شده است.

اوج ساخت و سازهای خراسان جنوبی در عصر مشروطیت

دانشجوی کارشناسی ارشد باستان شناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان گفت: با بررسی ومطالعه در تاریخ سیاسی دوره ی قاجار و حکام محلی این منطقه مشخص شد، که اوج ساخت و سازهای معماری منطقه در دوران شوکت الملک دوم که هم زمان با اواخر دوره مظفرالدین شاه و عصر مشروطیت بوده، رخ داده است.

مسعودی باغ های تاریخی را از جمله این ساخت و سازها عنوان کرد و بیان داشت: بررسی و مطالعه ی ویژگی ها و شاخص های باغ های بیرجند در مقایسه با دیگر باغ های ایران نشان از شیوه متفاوت در طراحی دارد.

دانشجوی کارشناسی ارشد باستان شناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان گفت: ویژگی هایی مانند اتصال به بافت روستایی و محور اصلی درخت کاج، شیوه باغ سازی بیرجند را از دیگر نقاط ایران متمایز می کند.

ناشناخته ماندن نقوش سنگی در ایران/ سنگ نگاره های چاه چشمه فردوس

یک کارشناس ارشد باستان شناسی هم عنوان کرد: بشر از ابتدای استقرارش بر روی کره خاکی همیشه به دنبال برقرار کردن ارتباط با هم نوع خود به دو صورت مستقیم یا گذاشتن نشانه بوده است.

هاشم اتفاقی اظهارداشت: در این برخوردها علاوه بر بیان احساسات و عواطف که نشات گرفته از ذات اوست به نحوی خواسته های خود از جمله تقاضای کمک، اعلام مالکیت، بیان حضور، غلبه بر نیرو های ناشناخته خارجی و از این قبیل را به مخاطب خود منتقل می کند.

وی با بیان اینکه ایجاد نقوش بر روی دیواره غارها و صخره ها به شیوه های مختلف یکی از راه هایی اصلی انسان اولیه برای دستیابی به این مهم بوده است، افزود: در ایران هم این نقوش علی رغم تعدد و تنوع، در گذشته چندان مورد توجه نبوده و از این رو ناشناخته مانده است.

اتفاقی تصریح کرد: تنها در سال های اخیر عده ای باستان شناسان جوان با نگرشی نو به راهکارهای جدیدی در زمینه کشف نقوش سنگی دست یافته اند.

کارشناس ارشد باستان شناسی گفت: سنگ نگاره های چاه چشمه فردوس نیز از جمله سنگ نگاره هایی است که در سال های گذشته، دور از چشم پژوهشگران به صورت ناشناخته باقی مانده و هم اکنون مورد مطالعه و تحقیق قرار گرفته است.

کشف 110 محوطه فرهنگی تاریخی نهبندان در سال گذشته

استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه بیرجند هم به تشریح بررسی باستان شناسی بخش شوسف شهرستان نهبندان پرداخت و گفت: این بررسی جهت شناسایی آثار باستانی بخش شوسف از توابع شهرستان نهبندان با اخذ مجوز از پژوهشکده باستان شناسی کشور در تیر ماه سال گذشته انجام شده است.

حسن هاشمی زرج آباد افزود: علیرغم وسعت و گستردگی منطقه ی مورد مطالعه، وضعیت خاص کویری کوهستانی و ازهمه مهمتر دشواری دسترسی به روستاها و کلاته های منطقه، منجر به کشف 110 محوطه ی ارزشمند تاریخی- فرهنگی در دو دهستان شوسف و عربخانه شده است.

وی جالب توجه ترین آثاری که از میان این آثار شناسایی شده را 17 کوره ذوب فلز عنوان کرد و بیان داشت: این آثار در زبان محلی به "داش" معروف بوده که از این تعداد سه کوره از دهستان شوسف و 14 کوره از دهستان عربخانه یافت شده است.

هاشمی زرج آباد با بیان اینکه محدوده ی جغرافیایی این پژوهش دو دهستان شوسف و عربخانه در جنوبی ترین قسمت استان را پوشش داده است، افزود:  بنا بر نقشه ی تهیه شده از سوی گروه جغرافیای دانشگاه بیرجند، محدوده بررسی مساحتی در حدود 173 کیلومتر مربع را شامل شده که بخش اعظم آن را بیابان و دیگر بخش های آن را دشت بایر با پوشش گیاهی قیچ، طاق، گز و ... به همراه کوهستان های سنگ لاخی تشکیل داده است.

وی به یافته های این بررسی اشاره کرد و ادامه داد: شناسایی سفال هایی مختلف در محوطه های این منطقه که عموما متعلق به دوره ی تاریخی به بعد بوده و از نظر فرم، ساخت و نقش بسیار مشابه به آنچه که از سفال های شرق و جنوب شرق ایران شناخته شده، بوده است.

سختی مسیرعاملی برای ثبت نشدن کوره های ذوب عربخانه

استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه بیرجند با بیان اینکه کیفیت ساخت عمده ی سفال های این منطقه نسبتا خوب بوده و ماده چسباننده به کار رفته در آن ها شن و سنگ ریزه است، تصریح کرد: در دهستان عربخانه کوره های ذوب فلز بیشتری وجود دارد، که به دلیل سختی مسیر، نداشتن راهنما و عدم دسترسی به آنها گروه موفق به ثبت آن ها نشده است.

به گفته وی در آثار یافت شده، یک معدن فلز که در گذشته از آن استفاده می شده و احتمالا سنگ استخراجی از آن مس است، در روستای فولاد آباد که به دلیل وجود این معدن به نام فولادآباد معروف شده، یافت شده است.

کشف 35 گورستان در دهستان شوسف

هاشمی زرج آباد از شناسایی 35 عدد گورستان از میان آثار یافت شده در این دهستان خبر داد و گفت: در 23 گورستان علاوه بر گور سفال و در برخی موارد سازه نیز وجود دارد و به دلیل عدم رعایت جهت دفن اموات حتی امروزه(جهت گورها معیار مناسبی برای سنجش و تاریخ گذاری نیست)، نمی توان تاریخ گذاری درستی نسبت به آن ها انجام داد.

وی ادامه داد: در این بررسی همچنین تعداد 14 قلعه ثبت شده، که عموما متعلق به دوره اسلامی میانه و متاخر است.

استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه بیرجند یادآور شد: دیگر آثار یافت شده محوطه های بزرگ و کوچکی هستند که پراکندگی سفال در آن ها یافت شده و با توجه به مقایسه ی فرم و نوع سفال های سطحی، برخی تک دوره و برخی چندین دوره ی فرهنگی را دربر می گیرند.

وجود سنگ نگاره های قدیمی در چهار شهرستان خراسان جنوبی

دانشجوی کارشناسی ارشد معماری داخلی، دانشگاه تهران پردیس هنرهای زیبا هم در توضیح مقاله خود، با بیان اینکه به هر تصوير و نگارشی بر روی سنگ، سنگ نگاره يا هنر صخره ای گفته می شود، گفت: در خراسان جنوبی چهار شهرستان بیرجند، نهبندان، سربیشه و خوسف دارای سنگ نگاره های ارزشمندی هستند.

سارا هاشمی نسب بیان داشت: سنگ نگاره های بیرجند شامل سنگ نگاره های لاخ مزار در فاصله ی 29 کیلومتری جنوب شرقی بیرجند و بر جبهه غربی روستای کوچ قرار دارند.

وی عنوان کرد: همچنین سنگ نگاره های نهبندان شامل سنگ نگاره های ماخونیک بوده که در فاصله حدود 500 متری شرق روستای ماخونیک از توابع بخش سربیشه حک شده است.

هاشمی نسب با بیان اینکه سنگ نگاره های سربیشه تنگل استاد از دیگر سنگ نگاره های این استان است، افزود: این سنگ نگاره ها در جنوب بیرجند و غرب سربیشه در دامنه ی جنوبی کوه های باقران و در کنار رودخانه ی گز واقع شده است.

دانشجوی کارشناسی ارشد معماری داخلی، دانشگاه تهران پردیس هنرهای زیبا یادآور شد: همچنین مجموعه سنگ نگاره های كال جنگال در طول دره ای به همين نام در رشته كوه باقران، در فاصله ی 10 كیلومتری جنوب شرق خوسف قرار دارند.

...................

گزارش : مریم بهلولی