به گزارش خبرنگار مهر ، هدف دنیای امروز در تأمین و بهداشت آب شرب ، آن است كه آب سالم و بهداشتی در دسترس همگان قرار گیرد. دستیابی به این هدف به سادگی میسر نیست و كارها باید چندین دهه ادامه یابد تا این هدف محقق شود. در ضمن، تجربه نشان داده است كه جهت‌گیری ها باید از روش‌های گران و پیچیده به روش های مناسب، ارزان و جامعه پسند و مطابق با شرایط محلی تغییر یابد.
یكی از روش های ذخیره آب كه در سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته، استفاده از سدهای آب زیرزمینی است. سد كردن جریان آب زیرزمینی به منظور جلوگیری از به هدر رفتن آن، فكر تازه‌ای نیست.
سدهای آب زیرزمینی در جزیره ساردینیا در زمان رومیان ساخته شده و بناهایی در تونس نشان می‌دهد كه سد كردن جریان آب زیرزمینی توسط تمدن های قدیمی در شمال آفریقا انجام می‌شده است.گزارشی هم از یك سد آب زیرزمینی كه درقرن هجدهم در آریزونا ساخته شده موجود است.
به تازگی روش‌های مختلف احداث سدهای آب زیرزمینی در مقیاس كوچك، گسترش یافته و در بعضی قسمت‌های دنیا به ویژه در هند، جنوب و شرق آفریقا و برزیل به كار رفته است.
توقف جریان آب در زیر زمین
کارشناس مرکز تحقیقات آب و خاک جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی در تشریح نحوه عملکرد سدهای زیر زمینی گفت: سدهاي معمولي در عرض رودخانه يا نهر به منظور ذخيره آب ساخته مي‌شوند و آب سطحي را در مخازن بالادست سد جمع‌آوري مي‌كنند.
احد حبیب زاده ابراز داشت: سد آب زيرزميني ، جريان زير زميني را مسدود مي‌كند و آب را در زير سطح زمين ذخيره مي‌نمايد. همچنين به عنوان سازه جمع كننده‌اي كه جريان آب زيرزميني را منحرف مي‌نمايد به كار مي‌رود. به عنوان مثال مي تواند سفره‌هاي مجاور را تغذيه كند و يا سطح ايستابي را در يك سفره با جريان كم طوري بالا ببرد كه به سهولت به وسيله عمليات پمپاژ قابل بهره‌برداري باشد.
وی افزود: سدهاي آب زيرزميني به دو صورت سدهاي زيرزميني و سدهاي شني ساخته مي‌شوند. سدهاي زيرزميني در زير سطح زمين ساخته مي‌شوند و جريان داخل سفره را مسدود مي‌نمايند، در صورتي كه سدهاي شني آب را در رسوبات تجمع يافته پشت سد، ذخيره مي كنند.
حبیب زاده با اشاره به اصول كلي اجراي سدهاي زيرزميني گفت: فرض می کنیم آب دهكده اي توسط يك چاه كم عمق از يك سفرة متشكل از رسوبات آبرفتي نفوذپذير در درّه اي كوچك، تأمين مي‌گردد. اقليم منطقه موسمي است و قبل از اجراي سد زيرزميني، به دليل مصرف و تخلية طبيعي جريان آب زيرزميني، اين چاه خشك مي شد.
براي رفع اين مشكل، ترانشه‌اي در سرتاسرعرض دره تا عمق برخورد با سنگ بستر حفر و يك ديواره نفوذناپذير در داخل ترانشه ساخته و اطراف آن با استفاده از مصالح حفر شده پر می شود.
مخزن ايجاد شده در پشت ديواره طي دوره بارندگي تغذيه شده و از آب ذخيره می شود که در كم آبي بهره‌برداري می شود و همچنين مازاد آب زيرزميني مي تواند از بالاي تاج سد، سرريز شده و آبخوان‌هاي پايين دست نهر را تغذيه نمايد.
این کارشناس جهاد کشاورزی استان همچنین ادامه داد: سابقا روستائيان آب مورد نياز خود را از طريق جويبارهاي غير دائمي در مواقع وجود جريان يا براي مدت زمان كوتاهي بعد از بارندگي از گودال‌هاي حفر شده در بستر رودخانه جمع‌آوري مي‌نمودند.
حبیب زاده ادامه داد: بسیار اتفاق افتاده که مقدار آب ذخيره شده جهت تأمين آب روستا در طي دوره خشكي كافي نبوده است بنابراین با احداث ديواره‌اي با ارتفاع مناسب در عرض بستر آبراهه، رسوبات حمل شده از طريق جريان‌هاي فصلي در پشت ديواره ته نشين شده و مخزن توسط اين رسوبات پر مي‌گردد. اين سفره مصنوعي هر ساله در طول بارندگي‌ها پر شده و جهت بهره‌برداري در فصل خشك ذخيره مي‌گردد.
وی تصریح کرد: اغلب در اين روش به علت امكان استخراج ثقلي آب مخزن با استفاده از لوله‌اي در ديواره سد، نيازي به حفر چاه و نگهداري آنها نیست. همچنين سد آب زيرزميني ممكن است تركيبي از دو نوع فوق‌الذكر باشد. به اين صورت كه هنگام ساخت سد زيرزميني در بستر رودخانه مي‌توان با مرتفع ساختن ديواره سد تا بالاي سطح زمين كه منجر به تجمع رسوبات بيشتري مي‌گردد، حجم ذخيره آب را افزايش داد.
سد زیر زمینی مانع تبخیر و آلودگی آب می شود
جمشید یار احمدی دیگر کارشناس مرکز تحقیقات آب و خاک جهاد کشاورزی استان در خصوص مزایای استفاده از سدهاي آب زيرزميني نسبت به روش‌هاي متداول ذخيره سطحي آب نیز گفت: در اين روش تلفات تبخير كاهش يافته و يا حتي به طور كامل از بين مي‌رود.
وی اضافه کرد: این سد يك بار و براي هميشه طراحي و ساخته مي‌شود و سپس ذخيرة آب براي مدت طولاني در دسترس است ، در حالي كه حجم ذخيره مفيد مخازن سطحي به دليل رشد گياهان و ته‌نشيني رسوبات كاهش مي‌يابد و همچنين به طور مرتب در معرض تبخير يا خرابي ناشي از طغيان‌هاي شديد است.
وی ابراز داشت: در روش مورد نظر آب ذخيره شده كمتر آلوده مي‌شود و مخاطرات سلامتي از قبيل تخم‌گذاري پشه مالاريا و شيوع تب حلزون كه در مخازن سطحي وجود دارد، منتفي است.
یاراحمدی تاکید کرد: وقتي از مخازن ذخيره سطحي استفاده مي‌گردد، قسمتي از زمين توسط مخازن اشغال مي‌شود، در صورتي كه زمين بالادست مخازن سد آب زيرزميني را مي‌توان جهت اهداف ديگري نيز به كار برد.
این کارشناس جهاد کشاورزی استان با تاکید بر اینکه ایجاد سدهای زیر زمینی در نقاط خشک با بارش های موسمی مورد توجه است افزود: وضعيت توپوگرافي از نظر امكان احداث سد و همچنين دستيابي به مخازن بزرگ با شرايط تغذيه مناسب و تلفات نشت كمتر، تا حد زيادي برای ساخت این سد تعیین کننده هستند.
وی در ادامه گفت: مخزن ذخيره آب در پشت سد مي تواند بر روي سنگ بستر و يا تشكيلات سست تر ولي با نفوذپذيري كمتر قرار گيرد. به طور كلي محل احداث سدهاي آب زيرزميني بهتر است در دره‌ها و يا رودخانه هاي باريك و يكدست انتخاب شود چرا که احداث سد در چنين محل‌هايي هزينه‌ها را كاهش مي‌دهد و امكان ارزيابي حجم ذخيره و كنترل نشت را مهيا مي‌سازد.
رئیس جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی در تشریح مزایای دیگر این نوع سدها برای مناطقی چون کشور ایران گفت: هزینه ساخت این نوع سدها بسیار پایین تر از سایر سدهاست و شاهد ساخت یک سد زیر زمینی با مقدار ذخیره آب برابر در سطح با یک دهم هزینه ها هستیم.
مسعود محمدیان در این خصوص ابراز داشت: در استان آذربایجان شرقی پس از تصویب هیئت دولت یک سد زیرزمینی برای آذربایجان شرقی مصوب شد که با بررسی های صورت گرفته از سوی کارشناس مرکز تحقیقات آب و خاک استان محل آن در روستای مشنق شبستر تعیین شد.
وی افزود: بنا به گفته اهالي این روستا آب بهاي هر متر مكعب آب كشاورزي هزار ريال و درآمد محصولات باغي براي هر هكتار در شرايط مناسب رشد معادل یک میلیون تومان است. البته در حال حاضر در روستا شرايط طوري است كه آبي فروخته نمي شود ولي در صورت نياز مي توان با پرداخت مبلغ چهار الي پنج هزار تومان براي هر تانكر آب هزار ليتري ، از مناطق مجاور آب تهيه نمود.
محمدیان در تشریح شرایط اجتماعی و اقتصادی روستای مشنق ادامه داد: اکثر زنان و مردان این روستا با سواد هستند و براساس تحقيقات محلي بر اساس درآمد سالانه 244 خانوار اين روستا ، معدل هر خانوار 300 هزار تومان برآورد گرديده است.
رئیس جهاد کشاورزی استان تصریح کرد: ظرفیت این سد زیر زمینی 163 هزار متر مکعب است و هزینه ای در حدود 700 میلیون تومان برای ساخت آن در نظر گرفته شده بود اما متاسفانه به علت عدم حمایت دولت از اجرای آن فعلا این پروژه متوقف شده و هزینه های اجرای آن روز به روز افزایش می یابد.
محمدیان گفت: در صورت بهره برداری از این سد امکان اشتغال برای جوانان مهاجر این روستا فراهم و از قبل آن بسیاری از معضلات منطقه مثل آبفای روستایی در زمینه تامین آب سالم برای خانوارهای روستایی حل می شود.
وی افزود: ساخت این سد به عنوان یک نمونه قابل اجرا و بهره برداری در استان برای آینده اقتصاد روستایی و منطقه بسیار اهمیت دارد اما متاسفانه بدلیل عدم اختصاص بودجه لازم در این زمینه عملیات اجرایی آن متوقف مانده است.
...........................................
گزارش : رامین فرهودی
نظر شما