احوال ناخوش کاروانسراهای صفوی در پهنه خاوران/ چهره تکیده میراث خورشید در سایه حراج تاریخ

به گزارش خبرنگار مهر، کاروانسراها در گذشته مکانی برای اتراق مسافران بود و در حقیقت این بناها با یک دالان طاق قوسی و حیاط داخلی بزرگ‌ترین نوع ساختمانهای اسلامی است که امروز با گذر زمان مورد غفلت قرار گرفته طوری که در حال حاضر بنای اغلب این کاروانسراها در حال فروریختن است و احوال ناخوشی دارد.

گرد اضمحلال بر چهره کاروانسراها

امروز علیرغم وعده های داده شده مبنی بر احیا این کاروانسراها همچنان گرد اضمحلال بر چهره این بناهای تاریخی پاشیده شده و تاکنون اقدام چشمگیری در زمینه مرمت و حفاظت از این میراث خراسان صورت نگرفته است.

یک باستان شناس در رابطه با این کاروانسراها به مهر می گوید: این آثار تاریخی در خراسان رضوی مورد غفلت قرار گرفته و ضرورت دارد تا برای جلوگیری از مخدوش شدن شناسنامه اهالی این سرزمین، اقدامی به منظور احیا و مرمت کاروانسراها انجام شود.

توسعه صنعت گردشگری

عباس مهدوی می افزاید: سنگ بست، رباط طرق، رباط شرف، رباط سیدآباد و رباط خاکستری از مهمترین کاروانسراهای این استان است که توجه به حفظ هریک از این مکان ها به جذب توریسم و توسعه صنعت گردشگری کمک کرده و می تواند موجب ایجاد اشتغال پایدار شود.  

وی عنوان می کند: با احیا مجدد کاروانسراها می توانیم ضمن جذب گردشگر خارجی، فرهنگ و هویت خود را به جهانیان معرفی کنیم و نشان دهیم که چه میراث و تمدنی در این خطه نهفته است.

وی در توضیح معماری کاروانسراها بیان می کند: این مکان ها دارای اشکال مربع یا مستطیل شکل هستند و با یک ورودی برجسته عظیم و بلند، معمولاً ساده و بدون نقش، با دیوارهایی که گاهی اوقات بادگیرهایی در انتهای آن تعبیه شده محلی برای آرامش درون و اتراق مسافران بوده است.

این باستان شناس ادامه می دهد: یک دالان با طاق قوسی که مابین ورودی و حیاط داخلی قرار گرفته فضای کافی را برای جا دادن حیوانات بارکش فراهم ساخته و بر روی سکوی برآمده‌ای که در پیرامون این حیاط قرار گرفته است، طاقگاه‌هایی واقع شده‌اند که نمای داخلی را مفصل بندی می‌کنند؛ در پشت آنها حنجره های کوچکی برای منزل دادن مسافران ساخته شده است.

پر رونق‌ترین دوره احداث کاروانسراها مربوط به دوره صفویه است

وی پر رونق‌ترین دوره احداث کاروانسراها را مربوط به دوره صفویه دانسته و تصریح می کند: در کاروانسراهای دو طبقه، از حجره‌های پایینی برای انبار کردن کالاها و از حجره‌های بالایی برای منزل دادن مسافران استفاده می‌شد.

مدير كل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري خراسان رضوي در رابطه با احیا این کاروانسراها می گوید: به منظور احياء و حفظ ميراث کهن خراسان از سرمايه گذاران می خواهیم تا از اين ظرفيت عظيم جهت  توسعه صنعت گردشگري استفاده كنند.

رجبعلي لباف خانيكي اظهار می کند: بسياري از بناهاي تاريخي خراسان رضوي به دليل ورود سالانه بيش از 25ميليون نفر به مشهد قابليت تبديل به اماكن اقامتي سنتي، سفره خانه سنتي و نگار خانه را دارند و در این راستا می توان باسرمايه گذاري بخش خصوصي به بازسازی این بناها و جذب گسترده گردشگر پرداخت.

وی با بيان اينكه كاروان سراهايي كه در خراسان قابليت واگذاري دارند سه دسته هستند می افزاید: آثاري كه سند ششدانگ آن متعلق به اداره كل است با انتخاب سرمايه گذار از سوي اين اداره كل و عقد قرار داد با صندوق احيا سازمان ميراث فرهنگي كشور به سرمايه گذار واگذار مي شود.

وی سنگ بست، رباط طرق، رباط شرف، رباط سیدآباد و رباط خاکستری را از مهمترین کاروانسراهای این استان دانسته و بیان می کند: در پشت هر یک از این کاروانسراها؛ تاریخی عظیم نهفته است به همین دلیل میراث فرهنگی تلاش دارد با همت سرمایه گذاران این آثار را مرمت و احیا کند.

رباط شرف شاهکار معماری اسلامی

مدير كل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري خراسان رضوي تصریح می کند: کاروانسرای رباط شرف که در ۴۵ کیلومتری سرخس قرار گرفته به سال ۵۴۹ قمری در زمان سلطان سنجرسلجوقی با مصالح آجر و گچ ساخته شده و شکل این رباط از دور به یک قلعه بزرگ شبیه است اما از داخل به مانند یک کاخ جلوه می‌کند.

خانیکی می افزاید: این کاروانسرا یکی از شاهکارهای هنر معماری ایرانی اسلامی به شمار می‌ رود و رباط شرف دو صحن دارد و هرصحن دارای 4 ایوان به شکل چلیپا و شبستان است و همچنین آجر چینی و کتیبه‌های آن جلوه خاصی دارد.

رباط طرق

وی با اعلام اینکه کاروانسرای رباط تاریخی طرق در ناحیه طرق واقع شده و مربوط به دوره صفوی است و به‌عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسیده است.

وی با اشاره به رباط خاکستری نیز می گوید: این رباط با سه فضای اصلی سرپوشیده و شش گنبد کروی در عصر غزنویان بنا نهاده شده است.

مدیر کل میراث فرهنگی خراسان رضوی بیان می کند: این اثر تاریخی در 17 کیلومتری جنوب مشهد در کنار روستایی به همین نام واقع شده است؛ در گذشته این مکان، محل اتراق مسافران، کاروانیان در مسیر شاهراه هرات، توس و نیشابور بوده است.

وی عنوان می کند: احیا کاروانسراها یکی از برنامه های جدی میراث فرهنگی است و در این راستا به منظور احياء و حفظ ميراث کهن خراسان از سرمايه گذاران می خواهیم تا از اين ظرفيت عظيم جهت  توسعه صنعت گردشگري استفاده كنند.

سالیان درازی است که چهره تکیده میراث خورشید در سایه حراج تاریخ از میان رفته و دیوار هویت یک یک کاروانسراها و بناهای تاریخی فرو ریخته اما با این وجود بازهم اقدامات پررنگی از سوی مسئولان برای احیا و بازسازی این آثار صورت نگرفته است.

...........................

گزارش: مرضیه صاحبی