شبكه آموزش؛ بودن يا نبودن، مساله اين است

به گزارش خبرنگار تلويزيوني " مهر"،  شبكه آموزش تلويزيوني در چنين روزي يعني 13 مهر ماه 1381 نخستين امواج خود را روي آنتن فرستاد تا به عنوان يكي از شبكه هاي تلويزيون داخلي آغاز كار خود را اعلام كند. اين شبكه همانطور كه از نامش بر مي آمد به منظور ارايه مطالب مختلف آموزشي تاسيس شده بود. هر چند كه وقتي نام آموزش مي آيد، در ذهن شنونده ابتدا آموزش هاي دوره هاي مختلف مدرسه ( دبستان، راهنمايي و دبيرستان ) و پس از آن دانشگاه و ساير سطوح به ذهن متبادر مي شود. البته آموزش مفهومي بسيار فراتر دارد، اما شبكه آموزش به عنوان هدف گيري اصلي به سراغ همان مفهومي رفت كه در نظر عام وجود دارد.

البته بهترين پاسخ درباره اهداف شبكه را بايد از مدير آن جويا شد. جهانگير بياباني كه از ابتدا مديريت اين شبكه را عهده دار بوده و اكنون نيز در اين سمت مشغول فعاليت است. اين مدير پيش از قرار گرفتن در اين سمت به عنوان مدير شبكه خبر فعاليت كرده بود و اولين مدير شبكه خبر به شمار مي رود. شايد نوعي تجربه و حتي تبحر در راه اندازي شبكه تلويزيون باعث شده بود كه تاسيس، راه اندازي و مديريت شبكه آموزش بر عهده وي قرار بگيرد.

جهانگير بياباني درباره اهداف راه اندازي شبكه آموزش مي گويد:  
اين شبكه چهار هدف كلي را دنبال مي كند؛ آموزش پايه اي به دانش آموزان، ارايه آموزش به دانشجويان دانشگاه ها، ارايه آموزه هاي فني، حرفه اي و مهارتي و ارايه آموزش هاي عمومي مورد نياز جامعه اساس برنامه هاي اين شبكه را تشكيل مي دهد. ما در اين شبكه به عنوان مكمل نظام آموزشي عمل مي كنيم. در اين زمينه وزارت آموزش و پرورش بايد به ما بگويد كه چه انتظاراتي دارد و تا زماني كه اين نهاد انتظارش را روشن نكند، ما نمي دانيم بايد چه نوع برنامه هايي را ارايه دهيم. اما اداره كل آموزش  ضمن خدمت معلمين هيچ وقت موافق نبود. در حالي كه قرار بر اين بود كه برنامه هاي آموزش كه پخش مي شود آنها برنامه ها را ببيند و امتحانش را برگزار كنند يا دروس راهنمايي و دبيرستان به مدارس تاكيد و ابلاغ بشود، تشويقشان كنند تا معلمها و دانش آموزان اين برنامه ها را ببينند و معلمها نقد بكنند، محاسن و ايرادها را بگويند.

وي خاطر نشان كرد: به دليل كمبودهايي كه از جهت ظرفيتهاي دانشگاهي وجود داشت، طبيعي بود كه وزارت علوم تحقيقات و فناوري از اين تلويزيون بايد استقبال بيشتري مي كردند . اين استقبال كم و بيش صورت گرفت. الان دانشگاه پيام و دانشگاه جامع علمي كاربردي دو مجموعه دانشگاهي هستند كه با اين شبكه در ارتباطند. براي نمونه بخش عمده اي از درسهاي دانشگاه پيام نور را ضبط كرديم و روزانه پخش مي كنيم .ما انتظار داريم اين پتانسيل بيشتر شود و اين مستلزم اين است كه وزارت علوم تحقيقات و فناوري از اين بستر بيشتر استقبال كند يا دانشگاه جامع علمي كاربردي آمادگي بيشتري پيدا كند. از سوي ديگر، جامعه ما جامعه جواني است و دانش آموختگان دبيرستاني با مهارت روز كمتر آشنا هستند. بخشي از مهارت ها را مي توان از طريق تلويزيون ارايه كرد. حتي اين آموزشهاي مهارتي صرفا مهارتهاي مربوط به بخش صنعت و خدمات نيست. اين نوع آموزش هاي مهارتي مي تواند آموزه هاي مربوط به بخش كشاورزي را ارايه كند و كشاورزان با مراجعه به اين شبكه مي توانند نقايص شان را دنبال كنند. با بررسي كه ما انجام داديم ديديم كه اين كار به سهولت در حال انجام است، اما متاسفانه در بخش فني و حرفه اي ما موفقيت چنداني نداشتيم. زيرا سازمان فني و حرفه اي وزارت كار اين آمادگي را نداشت.

بياباني درباره چهارمين محور ارايه برنامه در شبكه آموزش كه به آموزش هاي عمومي اختصاص دارد، گفت: آموزشهاي عمومي، آموزشهاي مورد نياز جامعه است كه در واقع تلويزيون به طور كلي در اين زمينه مدعي است. حتي با برنامه هاي سرگرمي اش نيز به نوعي مقصود آموزشي دارد. اما برنامه هاي اين شبكه به صورت مستمرآموزش  مي دهد. به عنوان نمونه در رابطه با حقوق خانواده خيلي يا مسايل راهنمايي و رانندگي خيلي صريح صحبت مي كنيم. اما خيلي از دستگاهها با ما همكاري نمي كنند، از اين رو در اين زمينه چندان موفق نيستيم. ما نه كادر تخصصي  داريم  و نه تجربه اش را و نه به طور مستقيم به ما ارتباطي دارد. زيرا اگر ما بخواهيم كار همه دستگاهها را انجام بدهيم، موازي كاري مي شود. به همين خاطر در اين زمينه هم انتظار داريم كه آنها اين هماهنگي را انجام دهند و شرط موفقيت ما در بحث آموزش علمي همكاري نزديك و جدي خود دستگاهها است. ما قصد داريم به يك شبكه جذاب آموزشي  با انواع برنامه هاي آموزشي مثل مستند هاي آموزشي و نظاير اينها برسيم و مثل شبكه هاي آموزشي كه در دنيا وجود دارند، بتوانيم مخاطب خودمان را جذب كنيم .

همه مطالبي كه از طرف مدير شبكه آموزش بيان شد، به عنوان اهداف، انگيزه و آرمان هاي يك شبكه بسيار خوب و پسنديده است. اما بايد ديد پس از سه سال فعاليت و پشت سر گذاشتن روزهاي متمادي اين شبكه تا چه اندازه به اهداف خود دست پيدا كرده است. هر چند كه در برنامه ريزي كلان رسانه اي 3 سال عمر زيادي به شمار نمي رود، اما بايد به خاطر داشت در ميان انبوه شبكه هاي داخلي و خارجي و هجوم رسانه هاي مختلف ديداري و شنيداري، زماني يك شبكه تلويزيوني مي تواند موفق عمل كند كه بتواند مخاطبين خود را در كوتاه ترين زمان ممكن به خود جلب كند و با دست و پا كردن بينندگان خاص و مستمر به حضور و پخش عمومي خود مفهومي عملي و ملموس ببخشد. به عبارت ديگر، در دنياي بسيار گسترده ارتباطات امروز اگر شبكه اي نتواند پس از سه سال به موفقيت نسبي دست پيدا كند و درصدي از بينندگان جامعه را به خود فرا بخواند در عمل شبكه اي منفعل و ناكارآمد محسوب مي شود. حال بايد پرسيد كه اين شبكه اكنون چه جايگاهي دارد و كارشناسان و اساتيد دانشگاه چه نظري درباره شبكه آموزش دارند.

دكتر فريدون آزما  در خصوص بررسي شيوه ارايه برنامه در شبكه آموزش گفته است:  تا آنجايي كه من شبكه آموزش تلويزيون را ديده ام آموزش هاي اين شبكه در قالب همان فضا و محيط عمومي ارايه مي شود كه در كلاس هاي درس مدرسه و دانشگاه وجود دارد و اين فضا چهار گوش با استفاده از يك تخته سياه است. اين محيط چون تداعي كننده همان محيطي است كه دانش آموز يا دانشجو در محيط تحصيل خود با آن مواجه است و هر روز آن را تجربه مي كند، برقراري ارتباط با بيننده را مخدوش مي سازد. به عقيده من، اين شبكه با توجه به  بازخورد و استقبالي كه از آن صورت مي گيرد نتوانسته سرمايه گذاري روي آن را جواب بدهد و تشكيل چنين شبكه تلويزيوني با ميزان تاثيرات آن بر جامعه منطبق نيست.

فرشته ولي مراد، كارشناس رسانه و جامعه شناس در اين باره اعتقاد دارد:  تاسيس شبكه آموزش قدم خوبي بود. چون ضرورت آن احساس مي شد. اما يكي از اشكال هاي اساسي شبكه آموزش عدم تعريف از مخاطب است. به همين دليل گزينه هايي از دروس دانشگاهي، دبيرستاني، راهنمايي و دبستاني انتخاب شده و مخلوطي از آنها نشان داده مي شود. البته برخي از برنامه هاي آموزشي همچون انيميشن يا پودمان حقوق خانواده مناسب است. حتي در برنامه حقوق خانواده تحليل هاي خوبي ارايه مي شود و در آسيب شناسي اين مساله، مباحث به دقت باز مي شوند. اما در مجموع برنامه ها از مخاطب تعريف ندارد.

اكبر عالمي، كارشناس رسانه درباره شبكه آموزش تلويزوين گفته است: به نظرم شبكه آموزش بايد از تنوع موضوعي برخوردار باشد. علاوه بر آن شبكه آموزش به يك كارگردان مسلط به ساخت برنامه هاي آموزشي، اجرا و انتقال مفاهيم به درستي، استفاده از تصاوير انيميشن كه اين مقوله به دو قسمت (تصاوير ساده و متحرك) تقسيم مي شود و استفاده از تصاوير گرافيك كامپيوتري نيازمند است. كارگردانان و تهيه كنندگان شبكه آموزش بايد بدانند كه در شبكه آموزشي بايد به گونه اي عمل كنند كه لحظه به لحظه جريان مطلب و موضوع سيال و در حركت باشد. اگر چه در بهترين كلاس درس، تواناترين استادان نيز متكلم وحده هستند، ولي تلويزيون با توجه به امكاناتي كه دارد بايد از تصوير بهره ببرد و اگر كار خود را با راديو اشتباه بگيرد، به طور مسلم در انجام اهداف خود شكست مي خورد. 

مسعود اوحدي، استاد دانشكده صدا وسيما و كارشناس رسانه هم بر اين باور است:  در اين شبكه انواع برنامه هاي آموزشي نشان داده مي شود، اما ايرادهايي بر شيوه ارايه برنامه هاي اين شبكه وارد است. چون شيوه برنامه ها خيلي قديمي است و از شيوه هاي رايج در دهه 1960 آمريكا يا فرانسه بهره مي برند. از سوي ديگر، در بيشتر برنامه هاي اين شبكه نوآوري ديده نمي شود. در كل بايد يك دگرگوني در اين شبكه به وجود بيايد تا برنامه هايش جذاب شود. ساخت برنامه در شبكه آموزش بايد جدي گرفته شود، ولي متاسفانه اين مساله در اين شبكه ديده نمي شود و بيشتر به دنبال ساخت برنامه هاي ارزان هستند. ساخت برنامه هاي انيميشن يا مستندهاي قوي هزينه بر است و بايد بودجه اي مناسب به ساخت اين برنامه ها در اين شبكه اختصاص پيدا كند. 

ابوالفضل آقا بابا، استاد دانشگاه و كارشناس رسانه و ارتباطات درباره نگاه خود از شبكه آموزش مي گويد: در كشور ما بيش از 30 سال است كه متخصصين تكنولوژي آموزشي  فعاليت مي كنند. اما در طراحي شيوه هاي تدريس ما از تحول خاصي برخوردار نبوده ايم. شبكه آموزش تلويزيون هم بايد سعي كند آموزه هايش را به طريقي ارايه كند كه با كلاس درس تفاوت داشته باشد و ارتباط بيشتري از سوي مخاطب را به خود جلب كند. نخستين نكته اي كه در فهم مسايل علمي از اهميت برخوردار است، اينكه بايد اول بگوييم كه ماهيت موضوع مورد بحث چيست. براي نمونه در گذشته وقتي مسايل رياضي را مي خواستند به دانش آموزان ياد بدهند از مثال پرتقال فروش استفاده مي كردند. چون دانش آموز هم پرتقال را مي شناخت و هم پرتقال فروش را و به همين خاطر مساله رياضي را هم بهتر مي توانست درك كند. در مدارس ما در حال حاضر وقتي قانون آينه ها در فيزيك را درس مي دهند يك خط روي تخته سياه مي كشند و به آن آينه اطلاق مي كنند، در حالي كه دانش آموز در خانه با آينه اي مواجه است كه پشتش سياه است و نور مي تاباند. شبكه آموزش تلويزيون هم بايد از امكانات تصويري خود به خوبي استفاده كند و مسايل را به شكلي ملموس براي بيننده اش به تصوير بكشد. 

آنچه كه از مجموع مطالب بيان شده از سوي كارشناسان بر مي آيد اينكه شبكه آموزش از ضعف برنامه سازي و ارايه آثار با كيفيت برخوردار است و همين مساله به شدت روي نگاه و جذب مخاطب تاثير منفي گذاشته است. كارشناسان به عنوان بينندگان خاص و حرفه اي شبكه آموزش از برنامه هاي آن رضايت خاطر ندارند و عدم تنوع و نداشتن جذابيت را مهمترين مشكلات برنامه هاي اين شبكه مي دانند.  

جهانگير بياباني، مدير شبكه آموزش در خصوص مطلوب نبودن برنامه هاي اين شبكه گفته است:   تمام اين انتقادات وارد است. ولي وقتي پولي به ما ندادند چه انتقادي به من وارد است.  ما مي دانيم كه براي مقطع دبستان بايد از قالب هاي مختلف استفاده كنيم. حتي فيلمنامه هاي زيادي براي دروس بچه هاي ابتدايي و راهنمايي آماده كرديم، اما پول براي اجرا نداريم. تمام كتاب دبستان به صورت شعر و طنز با كاراكتري به نام زبلك انجام شده است. در برنامه هاي هزار نكته نيز دروس دبيرستان ارايه مي شود. از سوي ديگر، براي بيان دروس دبيرستان براي اينكه تعامل ايجاد شود، از طريق سايت اين شبكه  يا  وب تي وي ( Web Tv ) دانشجويان مي توانند پرسش هاي خود را مطرح كنند و ما به آنها پاسخ بدهيم. در بخش آموزش هاي عمومي بايد برنامه هاي جذاب ساخته شود و چيزي كمتر از مستند بي بي سي نباشد. ما نسبت به سال اول بايد خيلي جلوتر باشيم، اما اين طور نيست.

وي اضافه كرد: هر اندازه امكان مالي بيشتر باشد، برنامه هاي جذاب ساخته مي شود. وقتي بودجه ساخت برنامه ها ( ج  و  د ) است يعني كيفيت پايين است . ما بودجه ساخت برنامه هاي ( الف و ب ) را نداريم. البته ما سعي كرديم كه كتاب تاريخ راهنمايي را در قالب انيميشن براي بچه ها توضيح دهيم يا علوم دوره راهنمايي را با كاراكتري به نام فندق به صورت نيمه انيميشن ارايه كرديم. ما اين كارها را خيلي خوب بلد هستيم، اما نياز به پول داريم. سازمان صدا و سيما در ابتدا برآوردي براي پوشش شبكه انجام داده بود كه اين بودجه معادل شصت تا هفتاد ميليارد تومان بود كه بايد تصويب مي شد تا پوشش اين شبكه به حد قابل قبولي برسد. ولي اين بودجه كمتر شد و با چهار و پنج يا شش ميليارد تومان راه اندازي شد. براي توليد هم پول مهم است تا كيفيت بالا برود. بهترين برنامه هاي ما برنامه هاي خارجي است.

نكته ديگري كه در مورد شبكه آموزش از اهميت برخوردار است، پوشش و ارسال امواج اين شبكه است. اين مساله شايد در نگاه نخست چندان مهم به نظر نرسد. اما حقيقت اين است كه ابزار برقراري ارتباط يك شبكه تلويزيوني با بيننده اش امواجي است كه به سمت خانه ها ارسال مي شود. هر اندازه كه برنامه هاي يك شبكه خوب و با كيفيت باشد، اما دريافت آن با دشواري انجام شود، به شدت روي ميزان مخاطبين تاثير مي گذارد.

مدير شبكه آموزش، در اين باره توضيح داد:  برخلاف تلاش هايي كه براي پوشش سراسري شبكه آموزش صورت گرفته است، اين شبكه سي تا سي و پنج درصد پوشش جمعيتي دارد. اين مساله نقطه ضعف شبكه است. ما به دليل اينكه در فرستنده تهران تداخل فركانس به وجود مي آيد. در واقع اگر بخواهيم خيلي جابجايي كنيم براي اينكه تداخل فركانس در تهران به وجود نيايد، مجبوريم كه كانال هاي مختلف را اشغال كنيم. فرستنده وي اچ اف شبكه آموزش بالاترين سيستم فركانس است و هر اندازه كه اين فركانس بالاتر باشد - كه ما بالاي 50 هستيم - شما بايد آنتن قوي تري داشته باشيد تا بتوانيد بهتر دريافت كنيد. چون فركانس هاي پايين تر به وسيله شبكه هاي يك تا پنج و خبر اشغال شده است و اگر شبكه اي هم راه اندازي شود، بايد از ما بالاتر قرار بگيرد. اين مساله باعث مي شود دريافت كننده هاي معمولي و آنتن هاي كوچك با مشكل مواجه شوند. ولي از جهت ارسال همه در يك سطح هستندو شرق و غرب تهران فرق نمي كند. مگر اين كه مانعي جلوشان باشد. البته بحث فرستنده را مي توانيد با مسوولين فني سازمان مطرح كنيد و آنها به طور منطقي آنها بايد پاسخگو باشند. گر چه من مدير شبكه هستم اما من  فرستنده را نصب يا اداره نمي كنم. 

با همه آنچه گفته شد به اين نتيجه گيري مي توان رسيد كه شبكه آموزش تلويزيون پس از حدود 3 سال هنوز نتوانسته جايگاه مناسبي براي خود ميان مخاطبين، كارشناسان و ارگان ها و نهادهاي مربوط به بحث آموزش پيدا كند. اين مساله براي يك شبكه تلويزيوني كه با بودجه دولتي اداره مي شود، شكستي جدي به شمار مي رود. از طرف ديگر به نظر مي رسد مساله كيفيت و شرايط كنوني حاكم بر اين شبكه چندان مورد توجه و دقت نظر دقيق مديران عالي سازمان صدا و سيما هم قرار ندارد. در غير اين صورت بدون ترديد براي تغيير شرايط و افزايش سطح كيفي شبكه آموزش دست به اقدامي اساسي و عملي مي زدند تا اين هزينه هاي اين شبكه به هدر نرود. اما به هر حال تصميمي جدي بايد از سوي مديران تلويزيون صورت بگيرد كه يا شرايط پخش اين شبكه را متحول سازند يا در مورد پخش اين شبكه تجديد نظر جدي داشته باشند.