بیگانگی ساختمان‌های اداری قم با معماری اسلامی

به گزارش خبرنگار مهر، از کمربندی امام علی(ع) راهت را به سوی خیابان امام موسی صدر که کج کنی، پیش از هر چیزی ساختمان هفت طبقه با نمای آجری استانداری قم توجه‌ات را جلب می‌کند که در هفته دولت توسط وزیر کشور و با زیربنای هزار و 300 متر مربع افتتاح شد. ساختمانی که قرار است نماد حاکمیت دولت با تمام ویژگی‌هایش در استان قم باشد.

کمی جلوتر و پس از میدان نواب صفوی ساختمان جدید شهرداری خودنمایی می‌کند که آن هم کم حرف و حدیث به دنبال خودش نداشته. ساختمانی که بر اساس قراردادي كه در زمان شوراي دوم با شركت مشاوره منعقد شده بود طراحي شده و مسائل مربوط به آن تا مدت‌ها موضوع گفت‌وگوهای انتقادی یا حمایتی از شهرداری بود. گذشته از درست و غلط حرف و حدیث‌ها در مورد هزینه‌ای که صرف این ساختمان‌ها شده یا مسائلی مانند مجلل بودن آنها، به نظر می‌رسد پرسش مهم‌تر نسبتی که این ساختمان‌ها و دیگر ساختمان‌های دولتی و عمومی در قم با معماری اسلامی دارند، است.

شاید تا قبل از سفر سال 89 رهبر معظم انقلاب اسلامی به قم و تاکید ویژه ایشان به مسئله توجه به معماری اسلامی در شهر قم، کسی چندان ذهنش را درگیر این مسئله نمی‌کرد. معماری هم مانند بسیاری از دیگر عرصه‌های فرهنگ رها شده بود تا الگوهای غربی و مجله‌های مد آسیای شرقی الگوهای خود را به ما ارائه دهند.

سخنان رهبر انقلاب تلنگری بود تا بدانیم روندی که پیش گرفته‌ایم اشتباه است و یک تغییر اساسی نیاز داریم تا رسیدن به الگوهای صحیح معماری ایرانی و اسلامی. از همان روزها حرف و حدیث بر سر معماری اسلامی آغاز شد.

سمینارها شکل گرفتند و مسئولان اظهار نظر را شروع کردند. یک نمونه اقدامات صورت گرفته در این زمینه برگزاری همایش معماری اسلامی توسط شهرداری قم بود که به انتشار کتاب دوجلدی در این رابطه منجر شد.

حرف‌هایی که به عمل پیشی می‌گیرند

با اینهمه به نظر می‌رسد تا امروز بیش از همه در زمینه معماری اسلامی حرف زده شده تا اینکه عملی در کار باشد. به طور خاص از سال 89 تا امروز در اقبال مردم به نماهای ساختمانی یا سبک ساخت و ساز تمایلی به سمت و سوی معماری اسلامی دیده نمی‌شود و مهم‌تر اینکه حتی ساختمان‌های دولتی و اداری که با پول بیت‌المال ساخته می‌شوند هم از این نظر پرسش برانگیزند.

باید گفت در زمینه معماری اسلامی حرف به اندازه کافی زده شده اما نیاز به یک سری کار پایلوتی و نمونه داریم تا مردم با استفاده از آن زیبایی‌های معماری ایرانی اسلامی را درک کرده و به سوی آن جذب شوند. مسئله‌ای که می‌توانست در ساختمان‌های دولتی و عمومی محقق شود.

نبود الگوی مورد توافق در معماری اسلامی

جواد قربانی، رئیس گروه معماری نظام مهندسی ساختمان استان قم، این با اشاره به معضل نداشتن الگو در مسئله معماری اسلامی گفت: نزدیک به 15 سال است که اندیشمندان در کشور راجع به معماری اسلامی و ایرانی بحث می‌کنند اما هنوز الگویی وجود ندارد که در مورد آن به توافق رسیده باشند. با این حال به طور کلی می‌دانیم که هر معماری که موجب آرامش ما شود و انسان را به یاد خدا بیندازد، معماری اسلامی ایرانی و یا همان معماری انسانی است.

با اینهمه به عقیده وی اصولی درباره معماری اسلامی وجود دارد که می‌تواند تا حدودی ما را به رسیدن به این الگوها کمک کند.

مردم داری، درون‌گرایی، پرهیز از بیهودگی، نیارش و خودبسندگی پنج ویژگی مهم معماری اسلامی ایرانی است که این کارشناس به آن اشاره می‌کند.

پنج ویژگی معماری اسلامی

درون‌گرایی ویژگی از یک ساختمان است که به حریم‌ها اشاره می‌کند. در معماری ایرانی و اسلامی حریم شخصی مسئله‌ای بسیار مهم است.

پرهیز از بیهودگی ویژگی دیگری است که معماران ایرانی آن را ارج می‌نهادند. ریشه این مسئله هم تاکید قرآن کریم بر عدم اسراف به مسلمانان بوده که موجب می‌شد معماران در ساختمان‌سازی نهایت کارآمدی را در نظر بگیرند و از امور بیهوده بپرهیزند. هر عنصری که در معماری اسلامی به نظر تزیینی می‌آید، در واقع کاربردی یگانه برای ساختمان داشته است.

مردم‌داری خصوصیت دیگری از یک ساختمان اسلامی است که در ساختمان‌های عمومی ضرورت آن بیشتر به چشم می‌آید. تصور معماری اسلامی بدون داشتن یک احترام ذاتی نسبت به مردم و کرامت انسانی ممکن نیست.

در اصل خودبسندگی، سازگاری معماری ایرانی اسلامی با محیط به چشم می‌آید و در اصل نیارش هم دانش ایستایی و مصالح‌شناسی مهم شمرده می‌شده است.

قربانی این اصول را نه تنها در معماری  ایرانی و اسلامی بلکه حتی برای داشتن یک معماری انسانی که موجب آرامش ساکنان شود، مفید می‌داند.

تغییر ارزش‌ها؛ هبوط معماری

وی با اشاره به عدم توجه به این اصول در معماری ساختمان‌های عمومی در شهر قم گفت: بخشی از این بی توجهی به دلیل تغییر ارزش‌ها در جامعه ما است. امروز حتی بسیاری از معماران نیز از الگوهای معماری ایرانی و اسلامی استقبال نمی‌کنند چرا که گمان می‌کنند این ساختمان‌ها قدیمی است اما وقتی نگاه کارشناسی دقیق صورت می‌گیرد متوجه می‌شویم استفاده از الگوهای معماری ایرانی اسلامی با توجه به علوم روز هم توجیه پذیر است. مثلاً اگر در کویر معمار ایرانی آجر به کار می‌برد به این خاطر است که اقلیم و شرایط کویر با این مصالح سازگاری بیشتری دارد.

ضعف فرهنگ‌سازی

رئیس گروه معماری نظام مهندسی ساختمان استان قم با اشاره به ضعف فرهنگ‌سازی در زمینه معماری اسلامی گفت: یکی از اقداماتی که در این زمینه می‌شود انجام داد، معرفی ساختمان‌های نمونه از نظر معماری اسلامی و دادن امتیاز به مالکان آن است. مثلاً شهرداری می‌تواند برای چنین ساختمان‌های تخفیف در عوارض در نظر بگیرد.

وی با اشاره به نقش ساختمان‌های دولتی و عمومی در ایجاد الگو برای معماری اسلامی ایرانی اضافه کرد: از میان تمام ساختمان‌های اداری که در قم ساخته شده شاید یکی یا دو مورد انطباق نسبی با پنج اصل معماری ایرانی اسلامی داشته باشد.

قربانی ساختمان اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی در خیابان جمهوری اسلامی و ساختمان اداره‌کل جهاد کشاورزی در خیابان امام خمینی(ره) را دو نمونه نسبتاً خوب از معماری ساختمان‌های عمومی می‌داند که به مردم ثابت می‌کند زیبایی و کاربری‌های مدرن را می‌توان با سبک معماری اسلامی تلفیق کرد.

وی با اشاره به فراگیری ساختمان‌های بانک‌ها در سطح شهر افزود: تقریباً هیچ بانکی را نمی‌بینیم که بر اساس معماری اسلامی ساخته شده باشد.

معماری سعودی به جای معماری اسلامی

وی ظاهر بینی را یکی از آسیب‌های توجه به معماری اسلامی دانست و افزود: نباید در مسئله معماری اسلامی درگیر جداره‌ها شد.

اتفاقی که در ساخت و سازهای جدید حرم حضرت معصومه(س) افتاده این بوده که ظاهری از معماری عربی را وارد این ساختمان‌ها کرده‌اند و تصور کردند که معماری اسلامی اتفاق افتاده است. آن چیزی که در این طرح‌ها اتفاق افتاده معماری عربی و سعودی است که با معماری اسلامی اشتباه گرفته شده است.

به عقیده قربانی، معماری اسلامی تنها اضافه کردن طاق یا نقوش خاص نیست بلکه طراحی فضاها بر اساس اصول معماری اسلامی است.

ایجاد وحشت با نگاه کردن به ساختمان جدید استانداری

رئیس گروه معماری نظام مهندسی ساختمان استان قم با اشاره به تکمیل ساختمان جدید استانداری قم اظهار داشت: این ساختمان تلاش کرده تنها جداره‌ای شبیه به ساختمان‌های اسلامی داشته باشد اما در واقع بسیاری از اصول از جمله مردم‌داری در آن رعایت نشده است.

وی با اشاره به اینکه این ساختمان باید مأمن مردم باشد، افزود: در عمل این ساختمان به خاطر ارتفاعی که دارد و ندادن مهلت در چشم‌انداز ارتفاع، نوعی وحشت در بیننده به وجود می‌آورد.

قربانی با اشاره به اینکه ساختمان جدید شهرداری با وجود ظاهر مدرن‌تر، بسیار ایرانی‌تر است افزود: در این ساختمان با ایجاد آب‌نما و فضای سبز مهلتی به شهروند داده‌ایم تا با فضا انس بگیرد.

وی با اشاره به اینکه احترام به شهروند در طراحی این ساختمان دیده می‌شود اضافه کرد: حتی ارتفاع ساختمان به دلیل اینکه در چشم‌انداز ناظر یک طبقه است و پس از آن زیاد می‌شود، احساس بدی ایجاد نمی‌کند. در مجموعاحترام به شهروند در طراحی این ساختمان دیده می‌شود. با این حال هنوز تا رسیدن به الگوهای مطلوب فاصله بسیار است.

.....................................
زینب آخوندی