عجیب‌ترین توپ فوتبال در ایران

مجله مهر - زهره شریفی : چهاردهمین دوره لیگ برتر فوتبال ایران، امروز پنج‌شنبه آغاز می‌شود. رقابت‌هایی که دوباره هیجان فوتبال در ایران را به اوج می‌رساند. اما شاید برای شما هم جالب باشد اگر بدانید ایرانی‌ها چگونه و از چه سالی شیفته دنیای توپ گرد شدند و فوتبال چه‌طور در ایران به محبوبیت رسید؟ این گزارش نکته‌های جذابی از داستان فوتبال در ایران را برایتان بازگو می‌کند.

کدام شهر ایران اولین بار فوتبالی شد؟

فوتبال را برای اولین‌بار انگلیسی‌های مقیم ایران در تهران و برخی شهرهای بزرگ و همچنین ملوانان کشتی‌های خارجی در بنادر خرمشهر، بوشهر، بندرعباس و.. .به راه انداختند. در پایتخت، اعضای سفارت انگلیس، بانک شاهی و تلگراف خانه، اوقات فراغت خود را با فوتبال می گذراندند و وقتی به تدریج بر تعداد اعضای آن ها افزوده شد، سه تیم فوتبال مستقل تشکیل دادند و در هر فرصتی که به دست می آوردند در زمین های گوشه و کنار شهر با هم مسابقه می دادند.

در سال ۱۲۸۶ شمسی وزیر مختار انگلستان در ایران به منظور ایجاد حس رقابت در بازیکنان و جنبه رسمی دادن به بازی ها دو جام (کاپ) یکی فوتبال و دیگری برای هاکی تهیه کرد و اولین دوره رسمی مسابقه فوتبال بین سه تیم موسسه های یاد شده(سفارت، بانک شاهی و تلگراف‌خانه) در همان سال انجام شد.

 این جام‌ها تا مدت ها در انجمن ملی تربیت بدنی ایران قرار داشتند و روی آن این جمله نوشته شده بود: "تهران فوتبال آسوسیاشن کلاب (کلوب اجتماعیون) ۱۹۰۷" ، بازی های تیم های انگلیسی بیشتر در میدان مشق تهران انجام می شد و تا چند سال هیچ ایرانی در این بازی ها شرکت نداشت. البته این تیم ها گاهی اوقات که بازیکن کم داشتند، از بین ایرانیانی که در کنار زمین تماشاچی بازی بودند، برای تکمیل شدن تعداد بازیکنان تیم خود استفاده می کردند.اولین ایرانی که به تیم های انگلیسی پیوست، "کریم زندی" بود که مدت ها در آن تیم ها بازی کرد. هیاهوی بازیکنان انگلیسی در زمین فوتبال به تدریج نوجوانان و جوانان ایرانی به ویژه تهرانی ها را به کنار زمین های فوتبال کشاند. به هر حال نوجوانان و جوانان ایرانی درشهرهایی که انگلیسی ها حضور داشتند آنقدر در حاشیه زمین های فوتبال، بازی های انگلیسی ها را تماشا کردند تا به فوت و فن این بازی آشنا شدند. تا اینکه خودشان درصدد برآمدند به تقلید از انگلیس ها تیم فوتبالی  را تشکیل دهند و بازی را راه بیندازند .

فوتبال با یک توپ عجیب

اما جالب اینجا بود که بر سر راه عملی کردن این خواسته یک مشکل بزرگ وجود داشت و آن هم نداشتن توپ بود. تا جایی که به دست آوردن یک توپ فوتبال بزرگ ترین آرزوی جوانان و نوجوانان آن روزعلاقمند به فوتبال شده بود، اما با اینکه هر چند توپ واقعی در دست نبود ولی شوق بازی فوتبال سبب شد تا بچه های هر کوی و برزن به ابتکار خود با وسایل موجود توپی ساخته و در زمین های خاکی که در گوشه و کنار شهر وجود داشت ، بازی کنند، یکی از این ابتکارها در ساختن توپ فوتبال استفاده از "مثانه گاو" بود. آن ها مثانه گاو را باد کرده و با پارچه، روپوشی برای آن می دوختند و با آن بازی می کردند.

البته یکی دیگر از راه‌های دستیابی به توپ «کش رفتن» توپ فوتبال انگلیسی ها بود. برای رسیدن به این مقصود بچه‌های علا قمند به فوتبال درکنار زمین های فوتبال انگلیسی ها به کمین می نشستند و به محض اینکه توپ از زمین بازی دور می شد در یک چشم به هم زدن دست به دست می گشت و در کوچه و پس کوچه ها ناپدید می شد.

این ماجرا با هیجان میان جوانان و نوجوانان علاقمند ادامه داشت تا اینکه مدرسه آمریکایی ها در تهران یعنی همان دبیرستان "البرز" فعلی خودمان  در چهار راه کالج، آموزش فوتبال به دانش آموزان ایرانی را در سال ۱۹۱۰ برای اولین بار آغاز کرد. در این مدرسه، دانش آموزان با توپ تنیس یا توپ های دست ساز بازی می کردند.

چندی بعد شخصی به نام "دکتر جردن" رئیس مدرسه ، توپی را از انگلیسی های مقیم تهران گرفت و به برنامه ریزی، آموزشی و تمرین فوتبال در مدرسه پرداخت و حتی مسابقه هایی را هم بین محصلین ترتیب داد.این بازی ها در کنار مسابقه های فصلی تیم های شرکت های انگلیسی به طور مرتب تا سال ۱۲۹۳ شمسی ادامه داشت که با آغاز جنگ جهانی اول به طور کامل قطع شد.

اولین باشگاه‌های ایرانی

 پس از جنگ جهانی اول بار دیگر فوتبال در تهران و برخی شهرهای ایران دوباره جان گرفت و حضور سربازان انگلیسی باقی مانده از جنگ نیز خود بی تاثیر نبود که  جهشی قابل توجه در کیفیت و کمیت فوتبال ایران پدید آمد.موسسات انگلیسی همچون سال های گذشته تیم هایی تشکیل دادند و زیر نظر شخصی به نام "هوارد " که در کنسولگری انگلیس در تهران مشغول به کار بود، به فعالیت پرداختند و چون تعداد انگلیسی های مقیم تهران برای تشکیل یک تیم کامل برای هر موسسه "تلگرافخانه"، "کنسولگری" و "بانک شاهی"  کافی نبود بار دیگر از بازیکنان ایرانی در تیم های خود استفاده کردند.

با افزایش تعداد بازیکنان ایرانی در این موسسه ها، عده ای از این بازیکنان به فکر ایجاد تیمی متشکل از بازیکنان ایرانی افتادند. تا اینکه در اوایل سال ۱۲۹۹ این تیم با عنوان "کلوپ ایران" تشکیل شد.

اعضای این تیم عبارت بودند از: برادران خان سردار، برادران امیر اصلانی، کریم زندی، محمدعلی شکوه، عزیزالله افخمی، رضا کلا نتر، شیبانی، حسن مفتاح، هراند، گالوستیان، خواجه نوری، رضا ربیع زاده، هامبارسون، اشرفی و... ، کلوپ ایران در مسابقات سال ۱۲۹۹ میدان مشق که انگلیسی های مقیم تهران در آن شرکت داشتند، حضور یافت. بچه های این تیم با بازی‌های درخشان خود به فینال رسیدند و با این که در مقابل انگلیسی های مقیم مرکز شکست خوردند اما امیدواری فراوانی به آینده به وجود آوردند.

روزی که ایران انگلستان را شکست داد

اما بچه های کلوپ ایران سرانجام در سال ۱۳۰۲ موفق به کسب مقام قهرمانی شدند و پس از آن دسته جمعی به تیم تازه تاسیس کلوپ تهران رفتند. از دیگر تیم های آن زمان باید به تیم "اسپرت" ارامنه و تیم "طوفان" اشاره کرد که در آن ایام تشکیل شدند و رقابت های بین این سه تیم فوق العاده دیدنی بود.تا اینکه  در سال ۱۳۰۴ در مسابقات سالانه که توسط موسسات انگلیسی برگزار می شد، تیم کلوپ تهران موفق شد با نتیجه ۲ بر یک بر انگلیسی های مقیم مرکز غلبه کند و به آرزوی خود برسد.

این پیروزی آغازی بود برای بازی های دیگر تیم ایران ، پس از این موفقیت سفیر ورزشی شهر بادکوبه شوروی یک تیم را از ایران به این شهر دعوت کرد و بازیکنان گلچین شده از ۳ باشگاه کلوپ تهران، ارامنه و طوفان به عنوان منتخب تهران به سوی بادکوبه روانه شدند. اینها اولین سفیران فوتبال ایران در خارج از کشور بودند، به همین دلیل وقتی وارد بادکوبه شدند، چند هزار نفر به استقبال آنها آمدند. در اولین مسابقه تیم ایران در برابر منتخب بادکوبه با 2 گل شکست خورد.دومین حریف، تیم دانشکده نفت بادکوبه بود که آن بازی با تساوی بدون گل خاتمه یافت. در آخرین بازی هم تیم منتخب تهران با نتیجه ۴ بر۱ در برابر کلنی بادکوبه شکست را پذیرا شد.

ماجرای فوتبال ایران روز به روز هیجان انگیز تراز قبل پیش می رفت و جدی‌تر می شد، تا جایی که اولین سازمان و تشکیلات فوتبال در ایران، به نام «انجمن ترقی و ترویج فوتبال» توسط افرادی چون ابوالفضل صدری، میرباقر عظیمی و سیدمحمد تدین که از نخستین معلمین ورزش کشور محسوب می شدند در سال ۱۳۰۰ شمسی تشکیل شد.

از این سال به بعد انجمن هر ساله در کنار ثبت نام باشگاه ها و تیم های جدید، برگزاری مسابقه های فوتبال را بر عهده گرفت و با تدوین و ترجمه «قوانین فوتبال» در جهت ایجاد نظم و قانونمند کردن فوتبال در ایران قدم بر می داشت.انجمن ترقی و ترویج فوتبال موفق شد اولین دوره مسابقه های فوتبال پایتخت را بین تیم های حاضر در تهران در سال ۱۳۰۲ برگزار کند، مسابقاتی که تقریبا بدون وقفه هر سال انجام می شد و با توسعه فوتبال در سراسر کشور و ظهور تیم های قدرتمند در شهرستانها به مسابقه های سراسری (لیگ) تبدیل گردید.

این انجمن تا سال ۱۳۱۳ که با تشکیل «انجمن تربیت بدنی و پیشاهنگی» از سوی دولت وقت، جای خود را به آن داد، اعزام اولین تیم منتخب ایران به بادکوبه شوروی، برگزاری دوازده دوره مسابقات فوتبال باشگاه های تهران، انتشار اولین رساله قوانین فوتبال در ایران و ثبت نزدیک به ۵۰ باشگاه فوتبال در سراسر کشور را در کارنامه خود داشت.

اولین تشکیلات ورزشی ایران

نخستین تشکیلات ورزش ایران در سال ۱۳۱۲ با تشکیل «انجمن تربیت بدنی و پیشاهنگی» زیر نظر وزارت معارف (فرهنگ) به وجود آمد و از این تاریخ تمامی برنامه ها و مسابقه های ورزشی مدارس و آموزشگاه ها را زیر نظر گرفت. انجمن ترقی و ترویج فوتبال نیز کم کم در انجمن تربیت بدنی ادغام شد و فعالیت های آن به مدارس محدود گردید.

تا اینکه مسیر فوتبال ایران به بازی های المپیک نزدیک شد ، در سال ۱۳۱۹ به منظور شرکت ورزشکاران ایرانی در بازی های المپیک، نخستین گام ها برای تشکیل فدراسیون های ورزشی از جمله فدراسیون فوتبال برداشته شد و از این سال فوتبال کشور عملا زیر نظر این فدراسیون که "مجمع فوتبال" خوانده می شد، قرار گرفت.

این مجمع در سال های اشغال ایران در جنگ جهانی دوم ، اداره فوتبال را در سخت ترین شرایط به عهده داشت و توانست از حضور ارتش متفقین در ایران بهره گرفته و با برگزاری یک سری مسابقه های فوتبال بین تیم های این ارتش و تیم های داخلی تنور فوتبال ایران را همچنان داغ نگه دارد.

اولین تیم ملی فوتبال در ایران

اولین تیم‌ملی فوتبال ایران در سال 1305 به سرپرستی میرمهدی ورزنده برای سفر به بادکوبه تشکیل شد و برای انجام چند مسابقه به آذربایجان شوروی سفر کرد. از بازیکنان این تیم که در حقیقت ستارگان فوتبال ایران در سال‌های 1305 تا 1314بودند می‌توان از خان سردار، پل هراند، شکوه رضا کلانتری، حسین سردار، احمد سردار، حسین صدقیانی، علی امیر اصلانی، حسن مفتاح و رضا هدایتی نام برد.

دوره دوم تشکیل تیم ملی فوتبال از سال 1314با اشغال نظامی ایران توسط ارتش‌های متفقین پایان یافت. در این دوره تیم ملی ایران دومین سفر خارجی خود را به افغانستان انجام داد. این تیم به سرپرستی حسین صدقیانی از بازیکنان باشگاه‌های معروف تهران همچون طوفان، تدین، نیک نام  و تهران تشکیل شد. معروف‌ترین این بازیکنان عبارت از: مصطفی بهارمست، اکبر حیدری، عبدالله کوهستانی، احمد خطیبی، محمد بلورفروشان، گلبو ناصر، جعفر اخوان و عباس فرزانگان بودند.

از سال 1321مقارن با اشغال ایران، فوتبال شکل تازه‌ای به خود گرفت. در این دوره تیم ملی ایران در مسابقه‌ای با تیم ارتش انگلستان که از بازیکنان ملی پوش چون منین، میگر و بیک استفاده می‌کرد در ورزشگاه "امجدیه" مسابقه داد که برای اولین بار به طور رسمی بلیت فروخته شد. بازیکنان تیم ایران عبارت‌ بودند از: مین‌باشیان، حاجیان، عباس غریب، عزیز فرزانگان، ملک‌شاهی، عباس تنیده‌گر و... که در این دوره توسط حسین صدقیانی سرپرستی می‌شدند.

مرحوم حسين صدقياني معروف به حسين افندي ( در بين اهالي فوتبال به خاطر آذري بودن ) است . مردي که او را پدر فوتبال ايران مي دانند . او را بايد اولين لژيونر تاريخ ايران دانست . او کسی بود که طي سالهاي ۱۹۳۱ تا ۱۹۳۳ سه سال با تيم شارلرواي بلژيک بازي کرد و در سال ۱۹۳۲ عنوان آقاي گلي اين مسابقات را به خود اختصاص داد . وي در حضور آلبرت اول پادشاه بلژيک و ۶۰ هزار تماشاگر در بازي فينال، سه گل به تيم بروکسل زد و تيم رويال – شارلروآ اسپورتنيگ کلوب را به قهرماني باشگاههاي بلژيک رساند.

زمینی که با یک لایحه استادیوم شد

بد نیست بدانیم که زمین ورزشگاه امجدیه (شهید شیرودی امروز ) در سال ۱۳۰۶ خورشیدی، ده سال پیش از آن که فدراسیون فوتبال ایران تأسیس شود، با لایحه ای که در مجلس تصویب شد برای احداث یک زمین رسمی فوتبال خریداری شد.این ورزشگاه محل بسیاری از رویدادهای تاریخی و به‌یاد ماندنی فوتبال ایران بوده‌است.

استادیوم امجدیه (شهید شیرودی فعلی) در سال‌های ابتدایی‌اش

نخستین راهیابی فوتبال ایران به بازی‌های المپیک توکیو در سال ۱۹۶۴، با پیروزی بر هندوستان، نخستین قهرمانی جام ملت‌های آسیا با پیروزی بر تیم رژیم صهیونیستی، و نخستین قهرمانی در جام باشگاه‌های آسیا در امجدیه، از جمله شیرین‌ترین خاطره‌های فوتبالی ایرانیان از این استادیوم قدیمی است.

ماجرای پر از هیاهوی فوتبال درایران ادامه داشت تا اینکه پس از پایان جنگ جهانی دوم، مجمع فوتبال ایران در سال ۱۳۲۵ به " فدراسیون فوتبال ایران" تغییر نام داد و در اوایل سال ۱۳۲۶ تقاضای خود را جهت عضویت به فیفا ارائه داد. این درخواست در جلسه ۲۰ ژانویه ۱۹۴۸ برابر با ۳۰ دی ۱۳۲۶ مورد پذیرش فیفا قرار گرفت  و ایران به‌طور رسمی عضو فدراسیون جهانی فوتبال(فیفا) شد.