به گزارش خبرنگار مهر یكي از ويژگي‌هاي منحصر به فرد شرايط ژئوتكنيكي شهر تهران وجود شبكه‌اي از قنات‌ها است. قنات هایی که متاسفانه به دلیل سوء مدیریت برای شهر بیشتر تهدید بوده اند تا فرصت. برای آگاهی از وضعیت قنات های شهر و تهدید ها و فرصت های آنها برای پایتخت و پایتخت نشینان با احمد صادقی به گفتگو نشستیم که در ادامه می خوانید:
*شهر تهران به طور تقریبی چند قنات دارد و در چه بخش هایی از شهر تعداد قنات ها بیشتر است؟
- محدوده و حريم فعلي شهر تهران، در برگيرنده صدها كيلومتر قنات است كه طي ساليان دراز و به تدريج براي مقاصد تأمين آب حفر شده‌اند و گاه به علل مختلف از جمله ريزش و لزوم ايجاد مسيرهاي انحرافي، داراي مسيرهاي متعدد اصلي و فرعي و انحرافي در كنار يكديگر هستند. چند سال پیش با استفاده از عکس های هوایی سال 1335 ،حدود 51 هزار میله قنات در تهران شناسایی شد و بررسی ها نشان داد که حدود 637 کیلومتر رشته اصلی و حدود 574 کیلومتر رشته فرعی قنات هستند.
قنات های تهران در نقاط مختلف شهر پراکنده اند اما در قسمتهای مرکزی شهر مانند مناطق 10،11، 12 و...امکان شناسایی دقیق قنوات وجود نداشت به همین دلیل شناسایی قنات ها در این محدوده ها به طور مرتب در حال انجام است و در هنگام گودبرداری ها و ساخت و سازها طلاعات مربوط به قنات ها تکمیل می شود.
عمق قنات‌ها در بعضي نقاط تهران تا 130 متر ذكر شده و در بسياري از عمق آنها كم شده و به كمتر از 2 تا 3 متر مي‌رسد. فاصله ميله‌ها معمولاً بين 15 تا 20 متر و در بعضي مواقع براي عبور از رودخانه يا تپه‌ها ممكن است به 200 متر نيز برسد. طول رشته قنات‌ها نیز متغير بوده و گاه تا 18كيلومتر مي‌رسد.
* دلیل حفر این تعداد قنات در گذشته چه بوده و قنات ها چه نقش و اهمیتی برای شهر داشته اند؟
- قنات ها ذخایر آب زیرزمینی هستند و گنجینه های پنهان برای هر شهر محسوب می شوند، چنانچه هر کجا آب باشد آبادانی نیز هست و شهرها در جایی ایجاد می شدند که آب زیادی وجود داشته. در واقع قنات ها مجموعه ای از چند میله و گالری زیرزمینی هستند که در گذشته برای آب رسانی در بخش شرب و کشاورزی استفاده می شدند. به مرور با تغییرات در شهر و ایجاد شبکه آبرسانی دیگر توجهی به قنات ها نشد و استفاده های غیر مرتبط از آنها صورت گرفت. رفته رفته به دلیل بی توجهی به قنات ها برخی از آنها خشک شدند و قنات ها به صورت بایر(خشک شده) و دایر (دارای آب) درآمدند. همچنین برداشت غیر اصولی و غیر مجاز آب، انتقال فاضلاب به گالری های زیر زمینی، عدم تعمیر و نگهداری درست از قنات ها و... سبب شد تا مشکلات عدیده ای به وجود بیاید و قنات ها از یک فرصت به تهدید برای شهر و شهروندان تبدیل شوند.
* قنات های تهران چه فرصت ها و تهدیدهایی می تواند برای شهر و شهروندان در پی داشته باشد؟
- اگر مدیریت درستی بر قنات ها و ذخایر آب زیرزمینی صورت گیرد، این منابع می تواند به عنوان یک گنجینه برای شهر مورد استفاده قرار باشد و سبب آبادانی بیش از پیش تهران شود. چنانچه در تمام دنیا به شدت از سفره های آب زیر زمینی محافظت می کنند و قدر هر قطره آب را می دانند. ما نیز با توجه به اینکه کشوری نیمه خشک هستیم باید ارزش هر قطره از ذخایر آب زیرزمینی خود را بدانیم و برای حفظ آن تلاش کنیم. . اما متاسفانه به دلیل سوء مدیریت و عدم توجه به این گنجینه های پنهان امروز قنات ها برای تهران بیشتر تهدید محسوب می شوند، چنانچه فرونشست ها و حوادث مختلفی تاکنون براثر وجود قنات ها در شهر رخ داده که تمام این اتفاقات ناگوار تنها در اثر عدم آگاهی شهروندان از نحوه زندگی و همزیستی با این سفره های آب زیرزمینی بوده است.
*چگونه می توان از وقوع حوادث ناشی از وجود قنات ها در شهر جلوگیری کرد و به گفته شما همزیستی مناسبی با آنها داشت؟
- نقشه قنات های شهر تهران در سایت مدیریت بحران وجود دارد و شهروندان پیش از هرچیز باید از وجود یا عدم وجود قنات ها در محل زندگی خود مطلع شوند و بعد باید اقدامات مختلفی با توجه به دایر یا بایر بودن قنات ها در دستور کار قرار گیرد. اگر قنات خشک یا بایر باشد باید تمهیداتی برای مهار و پرکردن قنات در هنگام ساخت و ساز صورت گیرد و چنانچه قناتی دایر باشد با روش های ویژه ای نسبت به مقام سازی و یا تغییر مسیر قنات باید اقدام شود تا شاهد فرونشت زمین و حوادث ناشی از آن نباشیم. در این راستا پیش نویس ضوابط ساخت و ساز مجار قنات ها در دست تهیه است تا به اداره کل تدوین مقررات شهرسازی ارسال شود و در این زمینه اقدامات لازم صورت گیرد. در واقع ترس از قنات ها تنها در صورتی مفهوم دارد که به آنها بی توجه باشیم و نحوه زندگی در کنار آنها را ندانیم ولی چنانچه توجه لازم به قنات ها را داشته باشیم و مسائل ایمنی را رعایت کنیم وجود قنات ها برای شهر و شهروندان یک فرصت و نعمت به حساب می آید.اگر شهروندان بدانند که در محدوده محل زندگی شان قناتی وجود دارد و برای این موضوع اهمیت قائل باشند ، در هنگام ساخت و ساز از مهندس پروژه می خواهند که توجه ویژه به حفظ مسائل ایمنی داشته باشد و به این ترتیب زمینه بروز هرگونه خطر و حادثه ای از بین می رود.
*نقشه قنات های شهر تهران چه کاربرد هایی می تواند داشته باشد و ضریب دقت این نقشه های تا چه حد است؟
برای آنکه نقشه قنات ها دقیق باشد نهایت تلاش و دقت صورت گرفته است با این وجود با توجه به اینکه ممکن است اندکی خطا در محدوده واقع شدن قنات صورت گیرد، همواره محدوده 15 متری اطراف قنات ها حریم قنوات در نظر گرفته می شود. نقشه قنات ها برای یک شهر از اهمیت ویژه ای برخوردار هستند چنانچه این نقشه ها به عنوان مبناي اوليه در اطلاع رساني به مالكين و ساكنين فعلي و آتي ساختمان ها، مستحدثات و زمين هايي كه در محدوده عبور قنات قرار دارند و انعكاس موضوع وجود قنات در پرونده هاي شهرداري و ثبتي املاك فوق به کارگیری می شوند و همچنین در تعيين بررسي هاي محلي جهت شناسايي و تدقيق مشخصات قنات عبوري و پايدار سازي آن و اخذ گواهي تأييد اقدامات صورت گرفته به عنوان جزيي از ملزومات صدور پروانه ساختماني قرار دارند.
نقشه قنات ها برای مطالعات و عمليات پايدارسازی و رفع خطر قنوات موجود حائز اهمیت هستند و هنگام وقوع حوادث ريزش، ايجاد حفره در زمين، بالازدگي آب و...، جهت تعيين ارتباط احتمالي حادثه با قنات، اتخاذ تدابير ايمني لازم توسط سازمان هاي مسئول شريان هاي حياتي (خطوط لوله آب، گاز، مخابرات، فاضلاب، خيابان ها و بزرگراه ها و ...) و همچنین مطالعات زمين شناسي مهندسي و ژئوتكنيكي پروژه هاي عمراني شهر تهران نیز به این نقشه ها نیاز است.
* یکی از نگرانی هایی که در مورد قنات های تهران وجود دارد این است که در صورت وقوع زلزله در شهر ، به دلیل وجود تعداد زیاد قنات ها ممکن است فرو نشست های عظیمی رخ دهد، این مسئله تا چه حد می تواند جدی باشد؟
- اگر زلزله احتمالی رخ دهد، خطرات ثانویه می توانند میزان تلفات جانی و خسارات مالی را افزایش می دهد، در این میان اگر به وضعیت قنات ها رسیدگی نشود، تبعات حادثه بیشتر خواهد شد. چنانچه در زلزله بم نیز خسارت های زیادی ناشی از تخریب قنات ها به وجود آمد و فرونشست های متعددی در این شهر صورت گرفت. با این وجود اگر به وضعیت قنات ها رسیدگی و نسبت به مقاوم سازی آنها اقدام شود، این خطرات نیز کاهش خواهد یافت.
