اخلاق جهاني ؛ تحليل و نقد نخستين بيانيه اخلاق جهاني

به گزارش گروه دين و انديشه "مهر"، متن اولية بيانة نخست ازسوي هانس ‌كونگ تدوين و با عنوان اصول اخلاق جهاني در توبيفگن انتشار يافت. كميتة ويراستاري شوراي پارلمان اديان جهان، مقدمه‌اي بر آن افزود و به اجلاسية 1993 ارائه كرد. اين مقدمه، متضمن چكيدة بيانيه و با زبان انگيزشي و با جهت ‌گيري عاطفي و تبليغاتي نگارش شده است. آخرين صورت بيانيه، ديباچه‌اي كوتاه نيز دارد.

اين بيانيه از سال 1993 تاكنون موضوع بحث‌ها و مطالعات فراوان شده است. انديشمندان مختلف از موضع اديان گوناگون و فرهنگ‌هاي مختلف به طرح ديدگاه‌هاي خود و ملاحظات تكميلي، توضيحي و انتقادي درخصوص آن پرداخته‌اند. پيش از اين به عمده ‌ترين موارد آن اشاره كرده‌ام (تأملي در اخلاق جهاني، 1382). در اين‌جا به ذكر برخي ملاحظات بسنده مي‌كنم.

 يك. جهاني‌شدن تهديد جهاني است و جز از راه اخلاق جهاني قابل رفع يا تبديل به فرصت نيست؛ بنابراين تلاش‌ براي دستيابي به اخلاق جهاني، ضرورت گريز‌ناپذير است؛ حتي اگر در شرايط فعلي و مناسبات بين‌المللي حاكم بر روزگار ما، آن را حبابي پنداريم بر روي سرابي كه بينند به خواب .

دو. اخلاق مهم‌ترين عنصر در آموزه‌هاي همة اديان است. بسياري از اديان، به‌ويژه اديان بزرگ ابراهيمي، داعية نجات بخشي و رستگاري بشر را در دو گسترة تاريخي و جغرافيايي دارند. آن‌ها انسان‌هاي جهان را به اخلاق دعوت مي‌كنند. در دين اسلام، هدف از بعثت  پيامبرگرامي‌اسلام، اتمام مكارم اخلاق اعلام شده است؛ اما تنوع اديان مي‌تواند معضل يا مانعي در اخلاق جهاني به ميان آورد. بيانية پارلمان اديان جهان دربرابر تنوع اديان ـــ به‌عنوان معضلي جدي بر سر راه اهداف بيانيه ـــ سكوت كرده‌‌است.

نخست آن‌ كه اختلاف ديدگاه اديان در نظام ارزش‌ها ممكن است به تعارضات اخلاقي بينجامد. در بيانيه گمان بر اين است كه اديان در اصول اخلاقي بسيار عام و كلي يا اصول راهبردي، مشتركند؛ اما با توجه به فقدان تعريف راهگشا از دين، پذيرفتن اين ادعا با مانع روبه‌رو مي‌شود. افزون بر آن مفهوم‌سازي اديان از هر يك از اصول اخلاقي عام مورد توجه قرار نگرفته است. آيا تلقي مسيحيت از عدالت با تلقي  اسلام از آن يكسان است؟ همچنين است مساوات و ساير اصول اخلاقي.

دوم، الگوي رفتاري پيروان هر يك از اديان با پيروان ساير اديان ـــ به‌ويژه با كساني كه بيرون از حوزة دينداري‌اند ـــ محتاج ارزش‌ داوري است. با توجه به تنوع اديان، ضرورتاً به نوعي از كثرت‌گرايي ديني هنجاري به‌طور نامشروط نيازمنديم. اين طرز‌تلقي با مباني نظري بسياري از اديان ـــ آموزه‌هاي رايج ـــ سازگار نيست؛ براي نمونه سنت مسيحي از چنين كثرت‌گرايي گريزان است. پايبندي عملي و استثناناپذير به اخلاق جهاني منوط به نهادينه شدن الگوهاي رفتاري خاص در متن آموزه‌هاي ديني  است؛ به عنوان مثال در آموزه‌هاي اسلامي، حرمت انسان بدون لحاظ تفكر و دين وي، امري نهادينه است. انسان‌ها يا برادر ديني‌اند و يا برادر خلقي.

كثرت ‌گرايي ديني هنجاري، با ديگر ابعاد كثرت‌گرايي ديني، مانند كثرت‌گرايي ديني حقيقت شناختي، وظيفه شناختي و يا نجات شناختي بي ارتباط نيست. و دستيابي به كثرت‌گرايي ديني كه در همة ابعاد آن با سازگاري نظري و تعادل عيني همراه باشد، موردتوجه بيانية اخلاقي جهاني نيست.

سوم ، بيانية اخلاق جهاني رخنه‌اي عمده دارد كه عدم توجه به آن، هم به لحاظ نظري، هم به لحاظ عملي بحران‌آور است و آن توجيه اصول اخلاقي است. بيانيه از اصول راهبردي اخلاق آغاز مي‌شود؛ اما كساني كه از آن‌ها توقع داريم تا پايبند اين اصول باشند، انسان هستند. انسان‌ها موجودات خردورزند و خردمندي در گرو عقلانيت كردار و رفتار آن‌ها است. اگر  مخاطبان اخلاق جهاني، از عقلانيت يا معقوليت پايبندي به  اصول بپرسند، چگونه مي‌توان اين پرسش را پاسخ داد؟ وقتي كسي رفتار تبعيض‌آميز انجام مي‌دهد و او را از آن باز مي‌داريم، حق دارد بپرسد چرا نبايد اين رفتار را انجام دهم. پاسخ به اين پرسش براساس بيانية اخلاق اين است كه تبعيض، ظلم  است و از ظلم بايد پرهيز كرد؛ اما او مي‌تواند از دليل اجتناب از ظلم بپرسد؟

به گزارش "مهر"، اخلاق در اين بيانيه فاقد سرچشمه و منشأ است تا به شكل نامشروط و بي‌نياز از توجيه، اصول اخلاقي را موجه سازد! اديان،  در مفهومي كه نگارنده آن را به‌كار مي‌برد، نظام اخلاقي را به‌‌رغم تفاوت آن به ملاك نهايي پيوند مي‌دهند. ملاك نهايي، هم  غايت‌قصوا و هدف نهايي اخلاق است، هم توجيه‌ كنندة هرگونه رفتار اخلاقي است. اِشكال عمدة بيانيه پارلمان اديان جهان اين است كه از موضع دين، اخلاق بي‌نياز از دين را ترويج مي‌دهد: اخلاق سكولاريستي .

طبيعي‌ترين توقع بشر از اديان، اخلاق است. بحران‌ جهاني‌شدن، چنين نيازي را بيش از پيش نشان مي‌دهد اما پارلمان اديان جهان از موضع دين، اصولي را ارائه مي‌كند كه اين اصول نه موجه به خودند و نه موجه به امر نامشروط قدسي و متعالي. سخن اين نيست كه در اين بيانيه يادي از خدا نشده و به او اميد و توكل نرفته است؛ بلكه سخن از وامداري نظام اخلاقي از خدا و معنابخشي خدا به اخلاق جهاني است.

به گزارش "مهر"، بيانيه براي مقابله با بحران جهاني اين آموزة حكيمانة كي‌يركه‌گورد را ناشنيده مي‌گيرد كه اخلاق، انسانيت را معنا مي‌بخشد و او را به  اصالت مي‌آورد و خدا، اخلاق را معنا مي‌كند و آن را از تهي‌بودن نجات مي‌بخشد.

به عبارت ديگر اگر مي‌خواستيم نه از موضع پارلمان اديان جهان و نه از موضع ديني به بيان اصول اخلاقي عام و مشترك بپردازيم، آيا چيزي جز اين بيانيه ارائه مي‌شد؟ اگر اين پرسش، منطقي به نظر مي‌رسد، مي‌توان از ارتباط دين با ساختار محتوايي و جهت‌گيري راهبردي بيانيه اخلاق جهاني پرسيد.

چهارم. اخلاق جهاني به ناچار مبتني بر جهان شمولي اصول اخلاقي است؛ براي نمونه بر مبناي نظريه‌هاي نسبي‌انگاري اخلاق نمي‌توان به اخلاق جهاني دست يافت؛ بنابراين بيانية اخلاق جهاني محتاج مطلق‌انگاري اصول اخلاق است؛ البته توقع از متن بيانيه اين نيست كه به چنين مساله‌اي به شكل فلسفي بپردازد: اما عدم توجه به پيش فرض‌هاي لازم، كارآيي و اثربخشي بيانيه را از بين مي‌برد.

مراد از مطلق‌انگاري اصول اخلاقي در اين‌جا لزوماً ديدگاه‌هاي طبيعت‌گرايانه يا قول به حسن و قبح ذاتي و عقلي نيست؛  اما بدون تأمين جهان شمولي اصول اخلاق نمي‌توان اخلاق جهاني را تدوين كرد. جهان شمولي اصول اخلاقي را چگونه مي‌توان تأمين كرد؟

منبع : دكتر احد قراملكي ، فصلنامه كتاب نقد ، شماره 30