چرا «خروج» جنجال آفرید/ از هجو مقدسات تا نفی معجزه حضرت موسی(ع)

به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از بی بی سی، داستان های مذهبی عهد عتیق (تورات) و عهد جدید (انجیل) همواره منابع خوبی برای سینماگران جهان بوده؛ از «تعصب» گریفیث گرفته تا نسخه های متعددی که بر اساس زندگی عیسی مسیح (ع) ساخته شده و تا اقتباس های سیسیل ب دو میل از داستان موسی (ع) و هجرت قوم بنی اسرائیل در سِفرِ خروج تورات.

اینک ریدلی اسکات، کارگردان فن سالار و حماسه ساز هالیوود، پس از ساخته شدن «نوح» دارن آرونوفسکی سراغ داستان دیگری از قصص پیامبران در تورات رفته و فیلم «خروج؛ خدایان و پادشاهان» را بر اساس سِفرِ خروج عهد عتیق ساخته که جنجال آفرین شده و علاوه بر بحث های بسیاری که در مورد وفاداری یا عدم وفاداری آن به تورات و صحت و سقم روایت مذهبی آن درگرفته، نمایش آن به دلیل به تصویر کشیدن چهرۀ پیامبر قوم یهود در مصر و مراکش و امارات ممنوع اعلام شده است.

سِفرِ خُروج یا شِموت، دومین بخش از کتاب عهد عتیق (تورات) است که داستان بعثت موسی و قیام او علیه فرعون مصر(رامسس دوم) و خروج یهودیان از مصر و حرکت آنها به سمت سرزمین موعود را روایت می کند.

فیلم «خروج؛ خدایان و شاهان» از محصولات شرکت فاکس قرن بیستم است که با بودجۀ ۱۴۰ میلیون دلار و بیش از ۶۰۰۰ سیاهی لشکر ساخته شده و تا کنون ۱۰۷ میلیون دلار فروش داشته است.

ریدلی اسکات، آن را بر مبنای فیلمنامه ای از اَدم کوپر، بیل کالج، جفری کین و استیون زیلیان ساخته و کریستین بیل در آن نقش حضرت موسی را بازی می‌کند. اگرچه برخی منتقدان از جمله جیمز براردینلی، بر این اعتقادند که کریستین بیل، بازیگر مناسبی برای ایفای نقش موسی نبوده است. به اعتقاد او، چارلتون هستون با بازی در نقش موسی در فیلم «ده فرمان» توانست با صلابتش، موسی را به حدی فراتر از یک شخصیت فانی برساند در حالی که بیل از عهدۀ این کار بر نیامده است.

بازیگران سرشناس دیگری مثل جان تورتورو، بن کینگزلی، آرون پل و سیگورنی ویور نیز در این فیلم حضور دارند. گلشیفته فراهانی هم که قبلاً در فیلم «یک مشت دروغ» با ریدلی اسکات همکاری کرده بود، در این فیلم در نقش همسر رامسس دوم ظاهر شده است.

«خروج؛ خدایان و شاهان» در منطقۀ آلمریای اسپانیا و منطقۀ فوئرته‌ونتورا در جزایر قناری فیلمبرداری شده و کارهای استودیویی آن نیز در استودیو پاین‌وود لندن انجام شده است. ریدلی اسکات، این فیلم را به برادر خود تونی اسکات که در سال ۲۰۱۲ خودکشی کرد، تقدیم کرده است.

وفاداری یا تحریف روایت تورات

زمانی که نزدیک به یک قرن پیش، سیسیل ب دومیل نسخۀ صامت ده فرمان(۱۹۲۳) و بعد در سال ۱۹۵۶ نسخۀ کامل تر آن را ساخت، بحث زیادی در مورد تحریف یا صحت روایت توراتی این فیلم ها درنگرفت و نمایش آنها به خاطر نشان دادن چهرۀ پیامبر یهود (با بازی چارلتون هستون در نقش حضرت موسی)، در جوامع مذهبی با مخالفت علمای دینی مواجه نشد و مردم نیز استقبال زیادی از آنها کردند اما امروز ۵۸ سال بعد از ساخته شدن «ده فرمان» دومیل، عده ای خواهان تحریم فیلم «خروج؛ خدایان و شاهان» شده اند.

به اعتقاد الن وایت، ادیتور انجمن تبارشناسی کتاب مقدس که در بررسی خود به مقایسۀ فیلم ریدلی اسکات و روایت تورات پرداخته، همۀ جنبه های الهیاتی عذاب های الهی که در تورات هست، از این فیلم حذف شده اند.

به گفتۀ او «اگر سازندگان فیلم، اسامی برگرفته از کتاب مقدس را تغییر می دادند و یا نام فیلم شان را عوض می کردند، آنگاه داستان فیلم شان چیز دیگری بود و من حتی ممکن بود که تشخیص ندهم که این فیلم بر اساس داستان تورات ساخته شده است.»

اما برخلاف نظر او، پیتر انز از پتیوس، معتقد است که برداشت و تفسیر اسکات از تورات کاملاً دقیق است.

به نوشتۀ کاترین شورد منتقد روزنامۀ گاردین «به نظر می رسد فیلم، تحریفات نسبتاً زیادی نسبت به آنچه پیش بینی می شد ندارد. در برخی صحنه های فیلم، این حس در ما ایجاد می شود که در این فیلم از کتاب مقدس به عنوان یکی از منابع اصلی برای نوشتن فیلمنامه استفاده نشده، اگرچه هنوز هم افراد متدین باید خوشحال باشند چرا که فیلم نسبت به آنچه انتظار می رفت، از تحریف زیاد مصون است.»

از سوی دیگر، رویکرد سکولار و غیرمذهبی سازندگان فیلم به داستان سِفرِ خروج در تورات، عذاب های الهی و معجزات موسی به ویژه در صحنۀ شکافته شدن دریای احمر با اشارۀ موسی برای عبور قوم بنی اسرائیل که در تورات به عنوان معجزۀ این پیامبر از آن یاد می شود، به این بحث ها بیشتر دامن زده است.

برخلاف روایت توراتی، ریدلی اسکات در این فیلم، صحنۀ شکافته شدن دریای سرخ را با توجیه علمی به تصویر کشید و آن را به سونامی ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح نسبت داده است.

انتقاد دیگری که به فیلم شده این است که اسکات برای نمایش رابطۀ موسی و مکالمۀ او با خداوند در صحنۀ ده فرمان از یک پسربچۀ ۱۱ ساله به جای خالق هستی استفاده کرده است که نشان دهندۀ درک زمینی و غیر ایمانی کارگردان از ماهیت الهی رسالت موسی است.

به اعتقاد جیمز براردینلی، بزرگ‌ترین اشتباه ریدلی اسکات این است که به جای استفاده از یک صدای پرطنین برای نمایش حضور خداوند در فیلم ( کاری که در فیلم ده فرمان صورت گرفت)، از آیزاک اندروز یازده ساله استفاده می کند. به نوشتۀ او، این تصویر از خداوند، به قدری ابزورد است که تقریباً تمام صحنه‌هایی که این پسرک در آن‌ها ظاهر می‌شود، به هجویه تبدیل شده است.

به گفته کریس استون مسیحیان، این فیلم را بایکوت خواهند کرد.

واکنش منتقدان سینمایی

منتقدان، جنبه های بصری و جلوه های تصویری ویژۀ این فیلم را تحسین کرده اما از ریتم پرشتاب، فیلمنامۀ شلخته، شخصیت پردازی سست و غیر قابل باور، تصنع آزاردهنده و توخالی بودن آن به شدت انتقاد کرده اند. به اعتقاد آنها، ریدلی اسکات، نتوانسته از منابع مذهبی و تاریخی اش به درستی استفاده کند و به رغم بودجه و امکانات عظیمی که برای ساخت آن داشته، در اقتباس سینمایی اش از داستان تورات ناموفق بوده است.

فیلم «خروج؛ خدایان و شاهان» مورد انتقاد شدید عموم منتقدان سینمایی قرار گرفته است. بسیاری از آنها این فیلم را اثری ضعیف و ناامیدکننده در کارنامۀ سینمایی ریدلی اسکات می دانند که پیش تر فیلم های بلاک باستر عظیم و موفقی چون بلید رانر، گلادیاتور، قلمرو بهشت، رابین هود و بیگانه را ساخته است.

اسکات مندلسن، منتقد مجلۀ فوربس، آن را یک افتضاح و فاقد هیجان و طنز خواند. به عقیدۀ او، «خروج؛ خدایان و شاهان»، ملودرامی است با فیلمنامه و بازی های بد که همۀ جنبه های دراماتیک از آن گرفته شده است، در حالی که می توانست داستانی عاطفی، گیرا و شورانگیز باشد.

جیمز براردینلی نیز در مقایسۀ این فیلم با «ده فرمان» سیسیل ب دو میل، آن را اثر ضعیف تری دانسته که تنها امتیاز آن زرق و برق بصری آن است. وی در مجموع، فیلم را یک شکست محض ارزیابی کرده است.

اما استیون فاربر منتقد هالیوود ریپورتر، در نقدی مثبت بر این فیلم به تحسین آن پرداخته و آن را با فیلم «گلادیاتور» اسکات مقایسه کرده و نوشته است: اسکات کار بزرگی انجام داد. اگرچه این اثر حماسی مصری، به همان شکل گلادیاتور ساخته نشده اما بیانگر جاه طلبی اسکات در استفاده از تصاویر پرده عریض است.

فیلم «ده فرمان» با این که نامزد ۷ جایزۀ اسکار شد تنها توانست جایزۀ اسکار بهترین جلوه‌های ویژه را به خاطر صحنۀ شکافتن دریا توسط موسی از آنِ خود کند. حالا باید دید که فیلم عظیم سه بعدی ریدلی اسکات، در مراسم اسکار امسال چقدر شانس دارد. ریدلی اسکات، قبلا برای فیلم‌های تلما و لوئیز، گلادیاتور و سقوط بلک هاوک سه بار نامزد دریافت اسکار بهترین کارگردان بوده است.