به گزارش خبرگزاری مهر، سیدمحمد عماد حائری در مقاله ای با عنوان «زادُالمسافِر» کتابی از ناصرخسرو در کلام فلسفی اسماعیلی، به بررسی کتاب زاد المسافر ناصر قبادیانی می پردازد که در سایت مرکز شهر کتاب منتشر شده است و شما را به مطالعه آن دعوت می کنیم.
«زادُالمسافِر» کتابی است در کلام فلسفی اسماعیلی به زبان فارسی، تألیف ناصرخسرو قبادیانی (متوفی ۴۸۱ ق). این کتاب بیشتر به «زادالمسافرین» شهرت دارد، اما نام آن در کهن‌ترین و اصیل‌ترین نسخه اثر «زادالمسافر» ضبط شده و ناصرخسرو نیز در قصاید خود از آن با همین عنوان یاد کرده است...
به تصریح مؤلف، او این کتاب را در سال ۴۵۳ ق و پس از گریختن از بلخ و در دوره اقامت در یُمگان تألیف کرده است. زادالمسافر مهم‌ترین اثر ناصرخسرو و معتبر‌ترین و عمده‌ترین منبع در شناخت افکار و عقاید اوست. نویسنده، خود به این کتاب بالیده و به آن افتخار کرده است...
ناصرخسرو غرض خود از تألیف این کتاب را توضیح این مطلب عنوان می‌کند که انسان از کجا آمده است و به کجا می‌رود و «زاد» او در این راه چیست؟ عنوان کتاب نیز بر همین اساس انتخاب شده است. او در پایان اثر پاسخ می‌دهد که زاد انسان «علم» است و آنگاه که علم با عمل همراه شود، انسان به رستگاری رسیده است و رستگاری انسان به آن است که به حقیقت وجودی خود نائل شود...
زادالمسافر با نظمی خاص تألیف و تدوین شده که در دیگر کتاب‌های فلسفی و کلامی، حتی در آثار متکلمان اسماعیلی، دیده نمی‌شود. ناصرخسرو به ابتکاری بودن ترتیب مطالب کتاب اشاره کرده و گفته است که برخلاف «عادت بیشترِ از حکمای دین» کتاب را از «آفریدگان» و «محسوسات» آغاز کرده و به تدریج به «آفریدگار» و «توحید» رسانده است. مباحث کتاب بر دو اصل کلی استوار است: دلیل آوردن از جهان آفرینش و تطبیق آن بر امور باطنی و دینی، و تأویل آیات قرآن. اساسی‌ترین مفهوم در زادالمسافر، همانند دیگر آثار ناصرخسرو، استدلال به جهان آفرینش است که ناصرخسرو از آن با عنوان «برهان آفرینشی» و «حجت خَلفی» یاد می‌کند..... در نظر او جهان آفرینش «نوشته» ی (کتابت) خداوند است و قرآن «گفته» ی (قول) خداست که پیامبر آن را از سوی خدا بیان کرده است و از آنجا که «نبشته» ی خداوند با «گفته» ی او برابر است، پس، آیات قرآن نیز باید براساس آفرینش تأویل شود...
بخش‌هایی از زادالمسافر به ترجمه و ردّ آراء فلسفی ابوبکر محمدبن زکریای رازی (متوفی ۳۱۳ ق)، که به سبب عقاید خاص خود مطرود فلاسفه و متکلمان مسلمان، به‌ویژه متکلمان اسماعیلی بوده است، اختصاص دارد... از آنجا که بسیاری از آثار فلسفی رازی در دست نیست، ترجمه و نقل‌قول‌های ناصرخسرو از کتاب‌های او در خور اهمیت بسیار است و یکی از مهم‌ترین منابع در شناخت آراء و عقاید رازی به‌شمار می‌رود. در زادالمسافر به نقد آراء ابوالعباس ایران‌شهری نیز پرداخته شده است. ناصرخسرو ایران‌شهری را «استاد و مقدّم» رازی معرفی می‌کند و می‌گوید که رازی آراء او را تحریف کرده و به خود نسبت داده است. با این همه، ناصرخسرو نظر تندی درباره ایران‌شهری ندارد و برخی گفته‌های او را «نیکو» می‌داند.
در زادالمسافر اشارات شایان توجهی به مکتب اسماعیلی ضدّ فاطمی دیده می‌شود که ناصرخسرو از موضع فاطمیان به تندی بر عقاید اباحی آن، که به کلی منکر ظواهر شریعت بود، تاخته است.
زادالمسافر از آثار مهم کلام اسماعیلی است و با توجه به زمان تألیف و جایگاه مذهبی مؤلف آن، که از سوی امام فاطمی حجت «جزیره خراسان» بوده است، حاوی آخرین عقاید مذهبی و کلامی و جهان‌شناختی رسمی فاطمیان در دوره انسجام دستگاه دینی آنان، پیش از انشقاق به دو فرقه نزاری و مستعلوی است...
زادالمسافر به سبب محتوای کلامی و فلسفی خود، در کنار اطناب جمله‌ها، زبان ویژه و کاربرد لغات کهن و کمیاب، اثری دشوارخوان و مشکل می‌نماید. به گفته رواقی، آثار ناصرخسرو به گونه زبانیِ کهن‌تری نوشته شده است و به‌همین سبب نثر آن‌ها قدیم‌تر از آثاری که هم‌عصر با آن نوشته شده جلوه می‌کند. ظاهراً به همین جهت، بهار و خطیبی، نثر زادالمسافر را به سبک دوره سامانی می‌دانند که برخی ویژگی‌های نثر دوره غزنوی نیز در آن دیده می‌شود. یکی از ویژگی‌های زادالمسافر در قیاس با آثار دوره‌ی سامانی، استعمال بیشتر لغات و کاربرد هم‌زمان واژه‌های عربی و فارسی برای یک معنی است. به گفته‌ی خطیبی، دیباچه‌ی زادالمسافر نیز از قدیم‌ترین دیباچه‌های مسجع زبان فارسی است که به تقلید از دیباچه‌ها و خُطَب عربی ساخته شده است.
در زادالمسافر، همانند دیگر آثار کلامی ناصرخسرو، برابرنهادهای فارسی جالب توجهی برای اصطلاحات فلسفی عربی آمده که درخور توجه بسیار است. همچنین زادالمسافر سرشار از واژه‌های کهن کمیاب فارسی است که برخی از آن‌ها مانند «باشاینده» جز در آثار ناصرخسرو دیده نشده است و در فرهنگ‌های فارسی نیامده است.
در زادالمسافر، برخلاف جامع‌الحکمتین، وجه دین و خوان‌الاخوان، هیچ یک از آیات قرآن به فارسی ترجمه نشده و این گویای آن است که این کتاب، که فلسفی‌ترین اثر ناصرخسرو به شمار می‌رود، برای عامه نوشته نشده است.
نسخه‌های کهن زادالمسافر بسیار اندک است و قدیمی‌ترین نسخه آن از قرن هشتم قدیم‌تر نیست. نسخه‌های خطی موجود نیز آکنده از اغلاط، افتادگی، تصحیف و تصرفات کاتبان است که بی‌تردید دشواری کتاب از حیث معنی و لفظ، در این باره مؤثر بوده است. سیدنصرالله تقوی، پیش از سال ۱۳۳۹ ق، به همان شیوه‌ی قدما به تصحیح زادالمسافر پرداخت، اما متن ویراسته‌ی او هیچ‌گاه منتشر نشد. هم‌زمان با او، محمد بذل‌الرحمان به تصحیح این کتاب اشتغال داشت که در سال ۱۳۴۱ ق در برلین منتشر شد و در سال‌های ۱۳۳۹ و ۱۳۴۱ ش نیز در تهران به شیوه‌ی افست به چاپ رسید. همچنین علی قویم متن ویراسته‌ی بذل‌الرحمان را با حذف مقدمه و نسخه‌بدل‌ها و برخی تصرفات در سال ۱۳۳۸ ش در تهران به چاپ رساند. متن انتقادی زادالمسافر به کوشش سیدمحمد عمادی حائری در سال ۱۳۸۴ ش در تهران منتشر شده است.
یحیی‌الخشّاب، زادالمسافر را با عنوان زادالمسافرین از فارسی به عربی ترجمه و به سال ۱۳۶۴ ق در قاهره منتشر کرده است.
منبع: دانشنامه زبان و ادب فارسی، ذیل ماده‌ی زادالمسافر. با تلخیص و حذف منابع.
نظر شما