طبیعت در نگاه هگل و پیش از آن

به گزارش خبرگزاری مهر، یادداشت پیش رو، بخشی از سخنرانی دکتر مرادخانی در مورد فلسفۀ هگل است که به مفهوم طبیعت در فلسفۀ ایده‌آلیسم آلمانی و مقایسه با قبل از آن می‌پردازد.

تلقّی‌­ای که در فلسفه­‌های پیش از هگل از طبیعت وجود دارد و از دکارت تا کانت ادامه دارد، تلقی مکانیکی است. این تلقی به قدری غلبه و سیطره داشت که از دکارت به بعد همۀ جهان را یک ماشین عظیم‌­الجثه‌­ای تلقی می­‌کردند که قطعاتش به طور مکانیکی، مرتب و منظم کار می­‌کنند.

جوهر تلقی مکانیکی این است که آن امر مورد تلقی را فاقد شعور، آگاهی و حیات می­‌داند. به عبارت دیگر در طبیعت ذره‌­ای شعور و نشاط نیست. حتی زمانی که در قرن هفده و هجده، راجع به نفس انسان بحث می‌­کردند، آن را مانند یک ماشین می‌­دانستند که کمی پیچیده‌­تر است. به مرور زمان، علم، پیچیدگی­‌ها را باز می‌­کند و می­‌شناسد. این نگاه، نگاه مکانیکی به عالم بود که در قرن هفدهم و هجدهم بحث­‌های مفصلی در این خصوص در آثار دینی، اجتماعی، سیاسی و… مطرح شد.

در این نگاه مکانیکی یک نکتۀ اساسی از طبیعت مغفول ماند که عبارت است از بحث غایت. در نگاه مکانیکی غایت معنی ندارد، زیرا جان‌دار و ذی­‌حیات و ذی­‌شعور تلقی نمی­‌شود که غایتی برایش مترتب باشد. به عنوان مثال، زمانی که استارت ماشین را می‌­زنیم، اجزای موتور با هم کار می­‌کنند، اما در خارج، غایتی برایش مترتب نیست و فقط یک علت فاعلی یا همان استارتر است که ماشین را به حرکت می‌­اندازد.

تلقی این افراد از خدا هم به همین شکل بود. پاسکال که ما فقط او را به اسم فیزیک­‌دان می­‌شنایسم، پیش از این‌که فیزیک­‌دان باشد، یک فرد عارف و متألّهی بود. وی با نگاه دکارت به این مسئله می‌­نگرید و می­‌‌گفت که دکارت به خدا هیچ نیازی ندارد مگر این‌که تلنگری بزند و ماشین عالم را راه بیندازد؛ یعنی یک مقدار ثابتی از حرکت را مطابق فیزیک گالیله و دکارت به این عالم بدهد و این حرکت از جسم الف به جسم ب و ج منتقل می­‌شود و این ماشین بزرگ کار می­‌کند. این نگاه، نگاه مکانیکی بود.

حتی در نگاه دکارتی، حیوانات هم در حوزۀ نگاه مکانیکی قرار می‌­گیرند. به عنوان مثال، فرق اسب با موتور یا ماشین تنها در function یا کارکرد پیچیده‌­تر ماشین است. در درخت اندکی پیچیده‌­تر است و در حیوانات یک مقدار این پیچیدگی بیشتر می‌­شود. نتیجۀ این امر، به دست آوردن غایتی بود که در تلقی انسان از عالم و از خودش بسیار اساسی است.

با دیدگاهی که در دورۀ دکارت و فیزیک جدید گالیله رخ می­‌دهد، برخلاف نگاه مسیحیت، خدا دیگر غایت‌الغایات نیست، بلکه مبدأ­المبادی است. انسان و طبیعت هم در طول یکدیگر نیستند، بلکه هم‌­عرض تلقی می­‌شوند. خدا آن موجودی است که یک تلنگر به این عالم می‌­زند و عالم را راه می‌­اندازد و نقش استارت ماشین را دارد. در این دیدگاه، طبیعت هم بعد از خلق، مستقل دیده می­‌شود.

در ایده‌آلیسم آلمانی، این نگاه مکانیکی به طبیعت، جای خودش را به تلقی ارگانیکی از طبیعت می‌­دهد؛ یعنی طبیعت، زنده، ذی­‌حیات و ذی­‌شعور تلقی می­‌شود. این‌جا مجدداً بحث غایت به طبیعت برمی‌­گردد. بر این اساس در ایده‌آلیسم آلمانی تلقی تازه‌­ای از طبیعت و عالم پیدا می­‌شود که در واقع تلقی ارگانیکی است.

منبع: سدید