به گزارش خبرنگار مهر، حجت الاسلام بهمن اکبری، رایزن فرهنگی ایران در عمان در نشست علمی «بررسی فاجعه منا از منظر موازین حقوقی بین‌المللی و اندیشه اسلامی» که دیروز عصر در کمیسیون حقوق بشر اسلامی ایران برگزار شد، سخنرانی خود را با عنوان «مدیریت راهبردی فرهنگی پسامنا» ارائه داد که متن مکتوب آن در ادامه آمده است:
در جهانی كه ما زندگی می‌كنیم بخت با ملتی است كه از اندیشورزان و سیاستمداران كارساز بهره‌مند است و آینده و نیازها و الزامات آتی فراتر از امور جاری و روزمره در دستور كار اندیشورزان و سیاستمداران امروزشان است.[۱] به‌ویژه آنگاه كه این نیازها و الزامات به سطحی عینی و ملموس تبدیل می شود مانند تحولات اخیر منطقه خاورمیانه و به ویژه دو فاجعه مكه و منا؛ از این رو ضرورت وجود سیاستمداران كارساز دو چندان شده است و از آنجایی که روند حوادث مشابه روبه افزایش است، نیاز به اتخاذ رویكردها و روش های مدیریت راهبردی برای تدوین نقشه راه عمل دوچندان شده است.
به نظر نگارنده حسب سیاست توازن میان سه گانه «عزت و حکمت و مصلحت»؛ كه نه تنها در سیاست خارجی بلكه در تمام شئون كشور باید جریان یابد؛ اقدامات با برنامه، با حکمت، با تدبیر، با نگاه بلندمدت و همه‌جانبه و با یک هندسه صحیح شروع شوند[۲] و حتی در جنگیدن نیروهای مسلح نظام اسلامی نیز در كنار «ایمان عمیق» و «شجاعت» نقش «دانش» مورد تاكید و توجه فراوان است[۳] از این رو؛ برای تدوین این نقشه، طی كردن شش گام استراتژیك ضروری است:
۱- رصد، پایش و تحلیل دو فاجعه مكه و منا.
۲- بررسی و تحلیل موقعیت ج. ا.ایران در قبال این دو فاجعه.
۳- تعیین اهداف راهبردی ج. ا. ایران در قبال این دو فاجعه.
۴- آینده پژوهی و پیش بینی آینده‌های محتمل در قبال این دو فاجعه
۵- تعریف سناریوی برگزیده در قبال این دو فاجعه
۶- تعیین راهبردها و تدوین برنامه عمل در برابر دو فاجعه مكه و منا
تحلیل چیستی این فاجعه كمك می كند تا در مقام ارزیابی عمل و تدوین نقشه راه عمل راه درستی طی شود. این نقشه راه می تواند با نگاهی حقوق بشری به فاجعه شكل گیرد و حق بر امنیت در عبادت مورد تامل باشد و گاهی می تواند با رویكرد حقوقی با عنوان راهکارهای اقامه دعوای در محاكم بین المللی مطرح شود. گاهی هم می تواند با رویكردی بینامذهبی و در حوزه دیپلماسی تقریب و یا با رویكردی ارتباطاتی و در حوزه دیپلماسی فرهنگی و دیپلماسی عمومی صورتبندی شود. بیشترین مقصود مقاله توجه به دو رویكرد اخیر است.
به نظر نگارنده، اگر واكنش احساسی و تند عربستان پس از حادثه منا و عدم عذرخواهی از ملت های مسلمان و داغ دیدگان آنها نبود، می شد از این حادثه تلخ ذیل عنوان «دیپلماسی زلزله» میوه شیرین چید و به ترمیم روابط میان عربستان و ایران رسید و از كشتار مردم یمن جلوگیری و تهدید را به فرصت تبدیل كرد. [۴] زیرا واقعیت این است که این گونه از حوادث مستقیما با انسان سر و کار دارد، حد و مرز نمی شناسد و همه بشریت را تحت تاثیر قرار می دهد پیام این حوادث نه تنها مرزهای ملی که مرزهای سیاسی و حاکمیتی را نیز در می نوردد.
ماجرای کمک آمریکا به زلزله زدگان بم جالب است كه ریچارد آرمیتاژ معاون وزیر خارجه آمریکا ضمن تسلیت زلزله بم از سوی ملت و دولت آمریکا برای ارسال کمک به ایران اعلام آمادگی می کند. و به مدت سه ماه تحریم های آمریکا علیه ایران به حالت تعلیق در می آید و تیتر برخی رسانه ها می شود: آیا زلزله بم در دیوار بی اعتمادی میان ایران و آمریکا هم ترک ایجاد کرده است؟ و یا بعد از حوادث تروریستی ۱۱ سپتامبر دولت و ملت ایران با مردم آمریکا و خانواده های قربانیان حادثه ابراز همدردی کردند.
سفرای آلمان و فرانسه و انگلستان در تهران با حسن روحانی دبیر شورای عالی امنیت ملی دیدار کرده و آمادگی خود را برای ارسال کمک به ایران اعلام می کنند و بسیاری نمونه های دیگر.
البته اینك مواضع پساحادثه منا بیشتر بر بی كفایتی آل سعود و حاكمان حجاز متمركز شده است و البته باید توجه شود هر اتخاذ موضع و سیاستی نخست محتاج تحلیل جامع پدیده و سپس نگاهی آینده پژوهانه به پدیده و سرانجام اتخاذ موضع و سیاستی متناسب است؛ ما به جد نیازمند تدوین چشم‌انداز سیاسی فرهنگی و مدیریت صحنه در پساحادثه منا هستیم.
به عنوان نمونه اگر به شعارهای مردم انقلابی مصر در سال ٢٠١١ میلادی بازگردیم، همه‌چیز حول یک شعار محوری بود «ارحل» (مبارک باید قدرت را ترک کند). به همین دلیل، مسیر انقلاب مردم مصر شکست خورده بود زیرا در پس رفتن مبارك، برنامه و وفاقی برای ساخت آینده مصر نبود. از این رو، تفرقه در میان اسلام‌گرایان و غیراسلام‌گرایان(ائتلاف انقلابی) در سال ٢٠١٢ فرصتی را برای ارتش فراهم کرد تا با كودتا قدرت را در دست گیرد. به هرحال باید نسبت به این فاجعه اقدام به اتخاذ موضعی واحد و آینده نگرانه داشت كه گام های آتی برابر آن چشم انداز تعیین گردد.
تحلیل فاجعه
این فاجعه در حالی رخ داده است که بیش از ١٠٠ نفر نیز دو هفته قبل در حادثه سقوط جرثقیل در مسجد الحرام به شهادت رسیدند. این حادثه با انفجار برج های دوقلو در امریكا در ١١ سپتامبر مقارن بود. گرچه این نخستین بار نیست که چنین حوادثی در ایام مناسك حج رخ می‌دهد و مسئولان عربستانی بروز چنین حوادثی را در یک اجتماع دو و نیم میلیونی غیر قابل اجتناب دانسته اند اما واقعیت این است که تحولات اخیر منطقه و جنایت جنگی عربستان سعودی در حمله به زنان و کودکان بی‌دفاع یمن، بیش از هر زمانی، جهت توجه رسانه ها را به سوی عربستان و ساختار داخلی قدرت دو چندان کرده است. [۵] زیرا چنین حوادثی بی شک در ساختار سیاست داخلی عربستان نقش خواهد داشت؛ والی مکه شاهزاده خالد بن فیصل پسر پادشاه پیشین است که مسئولیت مدیریت حج را نیز به عهده دارد. محمد بن نائف ولیعهد عربستان نیز به عنوان وزیر کشور در قبال حادثه منا مسئول است. البته باید دانست برای بسیاری، حج یک واقعه ویژه تاریخی است که پس از سال‌ها به دست می‌آید و مسئله های سیاسی هیچ تأثیری بر چگونه تجربه‌کردن این عبادت ندارد.
حوادث مشابه در گذشته
در گذشته حوادث غمباری از این دست رخ داده است:
۱- در سال های ۱۹۹۰، ۱۹۹۴، ۱۹۹۷ و ۲۰۰۶ شاهد سقوط پل و کشته شدن صدها زائر بوده ایم.
۲- در سال ۱۹۸۷ مراسم برائت از مشركین زائران ایرانی منجر به درگیری هایی شد که بیش از ۴۰۰ شهید بر جای گذاشت.
۳- در سال ۱۹۷۹ صحن مسجد الحرام به میدان جنگ تبدیل شد زمانی که کنترل آن به مدت چندهفته به دست اسلام گرایان رادیکال افتاده بود و دولت سعودی مجبور شد هزاران نیروی جنگی برای بدست آوردن کنترل آن اعزام کند.
فرامتن فاجعه منا: تغییر معادلات منطقه ای
جهان پس از یك هفته هنوز در شوک فاجعه منا است؛ عطش افکار عمومی برای کشف حقیقت ماجرا تاكنون پاسخ درخور نگرفته است. دو واقعه تلخ مكه و منا پرسش هایی را درباره مسئولیت پذیری و کفایت آل سعود در انجام وظایفش به عنوان خادم حرمین شریفین بر می انگیزد. مخالفان سیاست های عربستان از القاعده گرفته تا ایران، ریاض را به شدت سرزنش کرده اند. البته شواهد فراوان از سوء مدیریت نسل نو حاكمان(شاهزادگان نورسیده) وجود دارد؛ در واقع این اتفاق تلخ، اذهان عمومی را با واقعیت های تازه ای از ساختار مدیریتی دولت عربستان آشنا کرده است و برخی معتقدند: با توجه به روند تحولات منطقه و روی کارآمدن بازهای سعودی، نشانه‌ها حاکی از فعال شدن خطوط گسل در معادله روابط دوجانبه ایران و عربستان است؛ سعودی‌ها از رفع تحریم‌های ایران و بازشدن فضای بین‌المللی برای ایران بیش از حد تصور عصبانی شده اند و ادامه روند کاهش تشنج و خصومت میان ایران و آمریکا، ریاض را «دچار جنون سیاسی مطلق» خواهد کرد؛ اصولا می توان گفت: شش موضوع سیاسی و امنیتی در منطقه موجب جنون سیاسی دستگاه دیپلماسی جدید عربستان شده است:
۱- شکست پروژه «حذف اسد»
۲- پیروزی‌های حوثی‌ها در یمن
۳- حذف صدام در عراق
۴- سقوط طالبان در افغانستان
۵- منافع مشترک و همکاری‌های غیرمستقیم ایران و آمریکا در عراق و افغانستان
۶- قدرت حزب‌الله لبنان.
این در حالی است كه بهبود روابط، هم ممکن است و هم ضروری. تقابل عربستان و ایران نه به نفع منطقه است و نه به نفع جهان اسلام و نه به نفع دوکشور؛ اما چرا ریاض از گفت‌وگوی مستقیم با ایران وحشت دارد. زیرا ریاض احساس می‌کند منطقه را به ایران باخته است و رفتن پای میز مذاکره در این شرایط به معنی به رسمیت شناختن شرایط فعلی و قدرت و نفوذ ایران در منطقه و نهایتا دادن امتیاز به ایران است. [۶]
تحلیل فاجعه منا در آیینه تبیین مواضع مختلف مراجع سیاسی و مذهبی
برای تحلیل رفتار شاهزادگان سعودی کافی است حادثه اخیر منا با یکی از فجایع مرگبار در مناطق دیگر جهان مقایسه شود. در فاجعه ای مثل سیل مهاجران در مرزهای آبی و خاکی کشورهای اروپایی مقایسه نوع رفتار دستگاه های امنیتی و امدادی دولت های اروپایی با رفتار سعودی‌ها با زائران مسلمان به روشنی مشخص می‌کند که ریشه های فاجعه منا را باید در مسائلی فراتر از عملکرد چند شاهزاده یا سازمان خاص جست و جو کرد. كه علاوه بر سوء مدیریت عربستان است که نتوانسته اند پیش‌بینی‌های لازم را برای تامین امنیت زائران در این مراسم عظیم داشته باشند، بدتر این که در امر کمک‌رسانی و مدیریت بعد از حادثه هم ضعف اساسی نشان داده شده است و بویژه که از کمک‌رسانی تیم‌های پزشکی دیگر کشورها نیز جلوگیری شده است. اما پرسش اصلی این است كه ریشه این ناامنی ها كجاست؟ برای تحلیل آن می توان به چگونگی اتخاذ مواضع مراجع سیاسی و مذهبی جهان نسبت به این فاجعه انسانی توجه كرد.
مجموعه واكنش ها را می توان در طیف گسترده ای از تمجید تا تهدید و درخواست اعلام جنایت آل سعود در محاكم بین المللی تصویر كرد.
الف) واكنش مقامات ج. ا. ایران
این فاجعه با موجی از واکنش و اعتراض به تدابیر ناکافی عربستان رو به رو شد، اما جمهوری اسلامی ایران براساس سه گانه (عزت حكمت و مصلحت) تاکنون از خود خویشتن‌داری نشان داده و رعایت ادب اسلامی و حرمت برادری در دنیای اسلام را کرده است[۷] و تنها خواسته است كه عربستان ضمن عذرخواهی، مسئولیت خود را در این حادثه سنگین بپذیرند و ضمن تشکیل «کمیته حقیقت یاب» بدون فرافكنی و به لوازم آن عمل کند؛ چراكه دنیای اسلام سؤالات زیادی دارد و جان باختن بیش از هزار نفر در این حادثه مسئله کوچکی نیست و جهان اسلام باید برای آن اندیشه کند. [۸] در همین جهت برخی از دولت‌ها و جنبش‌های مسلمان نیز، شایستگی عربستان را برای مدیریت بر اماکن مقدس متعلق به نزدیك به دو میلیارد مسلمان جهان مورد سؤال قرار داده‌اند.
ب) واكنش مقامات سعودی
واكنش پیشین: اتخاذ رویكرد غیرمسئولانه و تنش زا
مقامات سعودی با ممانعت پوشش رسانه ای و بستن فضای امداد و كمك از همه خواسته‌اند تا در انتظار نتیجه نهایی یک تحقیق رسمی بمانند. خالد الفیصل، رئیس کمیته مرکزی حج، تقصیر را به برخی از زائران آفریقایی نسبت دادند[۹] برخی دیگر نیز تقصیر را به گردن زائران ایرانی انداخته‌اند. رئیس شبکه تلویزیونی خبری العرب سعودی، انتقادات مقامات ایران از عملکرد مقامات سعودی را سیاسی توصیف کرد. جمال خاشقجی مدیر این شبکه در واکنش به انتقادات گسترده گفت:"عربستان سعودی در معرض انتقاد بین المللی قرار ندارد و در واقع فقط ایران از این مسئله انتقاد کرده است و این انتقادات سیاسی است و به اختلافات ایران و عربستان سعودی مربوط است و انتقادات مطرح شده را نمی توان به کشورهای اسلامی جهان نسبت داد. اندونزی و حتی مغرب و مسلمانان کشورهای اروپائی همگی عملکرد عربستان سعودی را ارج می نهند. مناسک حج موضوع ساده ای نیست. انتقادات ایران صددر صد در چارچوب مناقشات ایران و عربستان در منطقه است. ما سعودی ها خود در مقدمه انتقاد کنندگان هستیم. ما می خواهیم که مناسک حج به بهترین نحو ممکن اجرا شود. انتقادات ما سازنده است اما انتقاداتی که ایران مطرح می سازد جنبه منفی دارد. "[۱۰]
واكنش پسین: اتخاذ رویكرد مسئولانه و تنش زدا(پیام تسلیت پادشاه عربستان به رهبر، دولت و ملت ایران و تاكید وزیر خارجه سعودی بر مجازات قصور کنندگان)
هشدار رهبر معظم انقلاب مبنی بر برخورد «سخت و خشن» در صورت بی‌احترامی به حجاج ایرانی یا ممانعت از انتقال ابدان جان‌باختگان؛ در انعطاف عملی و تعدیل موضع دیپلماتیک عربستان مؤثر واقع شد. رئیس مجلس نیز در دیدار با آیت‌الله مکارم شیرازی، «فشار ایران» را سبب مجبور شدن عربستان به پاسخگویی دانست و گفت: «متأسفانه دولت عربستان نسبت به وضعیت حجاج و همچنین جان‌باختگان پاسخگو نیست البته به خاطر فشارهای ایران آنها مجبور به همکاری و پاسخگویی شدند و علی جنتی، وزیر ارشاد نیز تصریح كرد: «به‌دنبال بیانات رهبر معظم انقلاب و فشارهای بیرونی بود که عربستان سعودی با تحویل کل پیکرهای جان‌باختگان حادثه منا به ایران موافقت کرد.».
شواهدی بر اراده عربستان بر كاهش تنش ها:
۱- «عادل الجبیر» وزیر خارجه عربستان در پاسخ به عباس عراقچی، معاون حقوقی و بین‌المللی وزارت خارجه در نشست وزیران امور خارجه عضو سازمان همکاری‌های اسلامی در «نیویورک»، گفت: «ما هم در پی شفافیت و تحقیق و بررسی موضوع هستیم و کسانی که قصور کرده‌اند قطعاً به مجازات خواهند رسید. ما درس‌های خود را از این حادثه گرفته ایم و تمام ترتیبات لازم را برای تکرار نشدن چنین فجایعی در آینده به‌کار خواهیم گرفت.»
۲- «خالد الفالح» وزیر بهداشت و درمان عربستان در دیدار با همتای ایرانی خود تأکید کرد که «ریاض» آمادگی دارد با جمهوری اسلامی ایران همکاری داشته باشد. دو طرف در این دیدار توافق کردند تمام اجساد جان باختگان حادثه «منا» در اسرع وقت به ایران انتقال پیدا کند و این روند با ادامه شناسایی هویت قربانیان ادامه خواهد یافت و مراقبت از مجروحان نیز استمرار خواهد داشت.
۳ - قاضی‌زاده هاشمی وزیر بهداشت و درمان در تشریح نتایج مذاکره چهارشنبه شب خود با مقامات عربستانی در «ریاض» از «تسلیت پادشاه عربستان و هیأت وزیران به رهبر معظم انقلاب، دولت و ملت ایران از سوی وزیر بهداشت این کشور در جلسه ابلاغ و مقرر شد انتقال پیکر جان‌باختگان تسریع شود.» خبر داد.
۴- امیرعبداللهیان معاون عربی و آفریقای وزیر خارجه نیز برداشت مشابهی را از کاهش ناهمراهی مقامات عربستان داشت و گفت: «در پی دیدار وزیران بهداشت ایران و سعودی، با توجه بیشتر عملیات اجرایی انتقال جان باختگان را پیگیری می‌کنند.
ج) دیگر واكنش ها
موضع نخست: تمجید عربستان و رفع مسئولیت از سعودی ها
۱- رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه، با تمجید از عربستان سعودی در برگزاری مناسک حج، معرفی کردن عربستان به عنوان مسئول حادثه منا را رد کرد و گفت: هیچ کسی حق ندارد از تدابیر برگزاری حج انتقاد کند و من اطمینان دارم مقامات سعودی به طور کامل به وظایف خود عمل می کنند. [۱۱]
۲- عبدالعزیز بوتفلیقه رئیس جمهور الجزایر خطاب به پادشاه عربستان پیام تسلیت ارسال نمود. که مورد تعجب نخبگان و مردم بود که چرا برای جنایتکار و قصاب حاجیان پیام تسلیت ارسال می شود.
موضع دوم: صرف توصیه بدون تحلیل و یا اتخاذ موضع
۱- آیت‌الله سیستانی: تدابیر لازم برای جلوگیری از چنین حوادث حزن انگیز و تلخی اتخاذ شود.
۲- پاپ فرانسیس، رهبر کاتولیک‌های جهان نیز در نیویورک همبستگی خود را با مسلمانان پس از وقوع فاجعه منا ابراز کرد.
۳- حیدر العبادی، نخست‌وزیر عراق در تماس تلفنی با هیأت حج این کشور برای کسب اطلاع از سلامتی حجاج عراقی فاجعه منا را «دردناک» خواند.
۴- مولوی عبدالحمید، امام جمعه زاهدان: مقامات عربستان سعودی باید مدیریت خود در ایام حج را مورد نقد و بررسی قرار دهند و در واقع یك آسیب‌شناسی از عملكرد خودشان در میزبانی از زایران خانه خدا داشته باشند و بررسی دقیقی از حادثه و علل وقوع آن داشته باشند تا از وقوع چنین حوادث دلخراشی در سال‌های آینده جلوگیری كنند.
موضع سوم: خواستار تحقیق و تفحص بدون اتخاذ موضع
1- سید عمار حکیم رئیس مجلس اعلای اسلامی عراق در بیانیه‌ای از مقامات عربستان سعودی خواست که در خصوص فاجعه مرگبار منا هرچه سریع‌تر تحقیق و تفحص انجام داده و عاملان این فاجعه را بازخواست کنند.
2- شیخ ماهر حمود و سید جعفر فضل الله دو تن از امامان جمعه اهل تسنن و شیعه لبنان در خطبه‌های خود خواستار تحقیقات شفاف و صادقانه درباره فاجعه بزرگ منا شدند.
3- هدایت نور وحید نایب رئیس مجمع مشورتی مردم اندونزی، گفت: باید تیم تحقیقاتی از کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی تشکیل شود و در مورد حادثه منا تحقیق کند.
موضع چهارم: اعتراض بدون تحلیل حادثه
محمد نواز شریف نخست وزیر پاکستان که بیش از ۳۰۰ نفر از هموطنانش در حادثه منا کشته، زخمی یا مفقود شده‌اند با صدور پیامی، از سفارت کشورش در عربستان خواست موضوع مفقودشدگان پاکستانی را با جدیت پیگیری کند.
موضع پنجم: اعتراض شدید همراه با تحلیل حادثه: سوء مدیریت دولت عربستان
۱- نخست‌وزیر سابق عراق، نوری‌المالکی، گفت: این واقعه سند سوءمدیریت سازمان‌دهندگان فصل زیارت حج است.
۲- حسن نصرالله، رهبر حزب‌الله، گفت: «تراژدی‌های حج بیانگر سوءمدیریت دولت سعودی است».
۳- آیت‌الله محمد تقی مدرسی، از مراجع دینی شیعه در عراق حادثه منا را ناشی از سوء مدیریت دولت عربستان در برگزاری مناسک حج و مشغول بودن ریاض به جنگ یمن دانست.
۴- دکتر بوکولا ساراکی رئیس مجلس سنای نیجریه از عربستان به خاطر ناکافی بودن تدابیر ایمنی برای حفظ سلامتی حجاج بیت‌الله الحرام انتقاد کرد و خواستار بازبینی این تدابیر شد.
۵- محمد جعفری، مسئول برگزاری امور حج در انگلیس گفت، فاجعه منا به دلیل تصمیم پادشاهی آل سعود برای بستن مسیرهای پر ازدحام رخ داد.
۶- اغلب محافل سیاسی در واکنش خود به گزارش منابع لبنانی به نقش منفی برخی شاهزادگان در بروز این فاجعه استناد کردند. روزنامه الدیار لبنان گزارش داد کاروان شاهزاده محمد بن سلمان آل سعود، جانشین ولیعهد عربستان ازدحام جمعیت را تشدید کرده بود و این حادثه پس از آن رخ داد که راه عبور اصلی بسته شد تا همراهان وی بتوانند عبور کنند.
۷- ماموستا ملاقادر قادری، امام جمعه پاوه: مشكل دولتی است كه تمام نیروها و منابعش را برای جنگ در یمن و كشتار مسلمانان بی‌گناه بسیج می‌كند اما نمی‌تواند سه میلیون میهمان خانه خدا را در حرم امن الهی محافظت كند و این مراسم مهمی را كه بزرگترین تجمع عبادی مسلمانان است و نماد وحدت جهان اسلام است مدیریت كند. دولت عربستان سعودی در رابطه با این فاجعه باید پاسخگوی جهان اسلام باشد و باید به خاطر این بی‌توجهی، سوءمدیریت و عدم كفایت از جهان اسلام عذرخواهی كند.
۸- پایگاه خبری صعده پرس یمن نیز نوشت: ملک سلمان با درخواست فهرستی از مسئولان برگزار کننده مراسم حج در منا، دستور داده تا سر ۲۸ نفر از این مأموران برگزار کننده در همان مکان حادثه از بدنشان جدا شود در حالی که مسبب اصلی این فاجعه فرزند وی بوده است.
موضع ششم: رویكرد حقوق كیفری به پرونده حادثه منا(اعتراض همراه با تحلیل و خواستار اقدامات بین المللی شدن)
این حقیقت که تفرقه می‌تواند به‌سرعت باعث تیره‌وتارشدن فضای یک مراسم توده‌ای و مذهبی شود، بسیاری از آنها را كه خواهان همکاری بین‌المللی هستند ناامید می‌كند اما بسیاری خواستار اقدامات بین المللی شدند:
۱- آیت‌الله صادق آملی‌لاریجانی، رئیس قوه قضائیه: «عربستان نمی‌تواند با گردن‌کشی از زیر بار مسئولیت حادثه اخیر و عذرخواهی از مسلمانان جهان شانه خالی کند... به هر حال قضا و قدر الهی در این جهان هستی همواره در جریان است اما این مسئله رافع مسئولیت حکام سعودی در تأمین امنیت برگزاری مراسم حج و حفظ جان انسان‌ها نیست... مقامات عربستانی نمی‌توانند بدون عذرخواهی و رسیدگی قضائی و حقوقی نسبت به عاملان و مقصران حادثه از کنار این حادثه عبور کنند... دولت‌ها و ملت‌های مسلمان پرونده این حادثه دردناک را نخواهند بست و هرگز از خاطر مسلمانان زدوده نخواهد شد. رئیس قوه قضائیه از دادستان کل کشور خواست با هماهنگی و همکاری وزارت امور خارجه و رایزنی با کشورهای مسلمانی که در حادثه اخیر منا شهروندان خود را از دست داده‌اند، این مسئله را تا حصول نتیجه نهایی پیگیری کند.
۲- حجت‌الاسلام سیدابراهیم رئیسی، دادستان کل کشور: در حال مکاتبه با دولت عربستان یا مسئولان آن کشور هستیم و اگر نتوانستیم موفق به مکاتبه با آنها شویم و آنها را متقاعد کنیم از طریق مجامع بین‌المللی اقدام می‌کنیم... در هر حال ما احقاق حق را متوقف نمی‌کنیم و به‌دنبال مستندسازی جدی در این زمینه هستیم... ما به‌دنبال این هستیم تا شعبه رسیدگی ویژه‌ای تشکیل شود تا کارهای خانواده‌های این قربانیان دنبال شود.
۳- جهانگیری معاون اول رئیس‌جمهوری پیشنهاد تشکیل کمیته حقیقت‌یاب درخصوص فاجعه منا: این کمیته متشکل از نمایندگان کشورهایی باشد که اتباع آنها در این فاجعه قربانی شدند؛ این کمیته حقیقت‌یاب قبلا سابقه تشکیل در حوادث غزه، لبنان، افغانستان و عراق را نیز دارد.
۴- عبدالرضا رحمانی‌فضلی وزیر کشور: پیگیری حقوقی و قانونی حق ماست. اکنون مقرر شده وزارت خارجه پیگیری‌های سیاسی، حقوقی و دادستانی نیز پیگیری‌های حقوقی را از طریق نهادهای بین‌المللی دنبال کند. ما به‌هیچ‌وجه از حق مردم عبور نمی‌کنیم.
۵- الهام امین‌زاده، معاون حقوقی رئیس‌جمهور: ابعاد فاجعه منا را با توجه به قراردادها و تفاهم‌نامه‌های موجود بین ایران و عربستان سعودی پیگیری حقوقی می‌کنیم... درخواست ما از دولت عربستان این است که نخست، پیگیر شود که علت حادثه چه بوده است، همچنین نقض تعهد مبتنی بر چه قوانینی است و قبول مسئولیت داشته باشد. وی بیان داشت: «دولت ج. ا. ایران کمیته ویژه پیگیری حقوقی را به منظور آماده کردن طرح شکایت در محاکم بین‌المللی تشکیل داده است.» امین‌زاده با اشاره به نقش نهادهای بین‌المللی در پیگیری حقوق جان‌باختگان فاجعه تلخ «منا» گفت: «مواد ۷۵ و ۷۶ اساسنامه سازمان بهداشت جهانی تأکید می‌کند اگر قصور و تقصیر در سلامت افراد اتفاق بیفتد کشورهایی که عضو این اساسنامه هستند می‌توانند با دیوان بین‌الملل دادگستری که نهاد قضایی سازمان ملل است این شکایت را انجام دهند حتی بر اساس ماده ۷۶، درخواست رأی مشورتی کنند. در رأی مشورتی نیز دیوان می‌تواند بررسی کرده و کشور قاصر را معرفی کند... د. کمیته حقیقت‌یاب حتی‌الامکان باید بی‌طرف باشد و اگر عربستان میزبان میهمانان خارجی است، نمایندگان کشورهایی که کشته دادند مانند ایران و نیجریه باید در این کمیته ناظر باشند.»
۶- شمخانی، دبیر شورای‌عالی امنیت ملی: فاجعه منا ناشی از بی‌کفایتی و بی‌برنامگی سعودی‌ها به‌وقوع پیوست، «دولت عربستان سعودی همه توان سخت‌افزاری و نرم‌افزاری خود را روی کشور یمن متمرکز کرده است و این امر نیز یکی از دلایل بروز این فاجعه انسانی در منا بود... جابه‌جایی قدرت از خانواده عبدالله به سلمان و استفاده از افراد بی‌تجربه برای انجام امور حج نیز می‌تواند از دیگر دلایل فاجعه منا باشد... دغدغه دیگر مسئولان سعودی نیز جلوگیری از شعارهای ضدآمریکایی و رژیم صهیونیستی توسط حجاج بیت‌الله الحرام در مناسک حج امسال بود». شورای‌عالی امنیت ملی، رسیدگی و پیگیری ابعاد سیاسی، امنیتی، فنی و حقوقی موضوع منا، مکه، فرودگاه، آتش‌گرفتن چادر و هتل را در دستور کاری خود دارد. دبیر شورای‌عالی امنیت ملی با بیان اینکه عربستان بعد از داعش بیشترین ضربه را به اسلام زده، گفت: «ما به هیچ‌وجه از حقوق مردم خود کوتاه نمی‌آییم و مقصران این حادثه باید شناسایی شوند».
۷- آیت الله یزدی رئیس مجلس خبرگان : «در حوزه علمیه قم اگر نامه‌های رسمی تهدید‌آمیز به سازمان‌های رسمی جهانی نوشته شود حتما تأثیر دارد و در قم به تعطیل‌کردن یک روز درس و یک روز مجلس فاتحه‌گرفتن اکتفا نشود و یک عکس‌العمل جدی از سوی حوزه و مراجع معظم نیاز است... این یک مسئله مذهبی است؛ با دید مذهبی به آن باید نگاه کرد نه با دید سیاسی و بحث‌های سیاسی جای خودش را دارد»... «بعد از دادستانی ما، سازمان کنفرانس اسلامی و دولت، شاید حوزه‌های علمیه و مراجع عظام تقلید هم بی‌تکلیف نباشند».
۸- آیت‌الله امامی‌کاشانی، اتهام سعودی‌ها به حجاج مبنی‌بر رفتار نامنظم زائران را «مزخرف» خواند و خواستار محاکمه مقامات سعودی به‌خاطر سوءمدیریت و سوءتدبیر در مراسم حج شد.
۹- علاء الدین بروجردی، رئیس کمیسیون امنیت ملی مجلس با تأکید بر ضرورت تشکیل «کمیته حقیقت یاب برای بررسی ابعاد حادثه منا» و «پاسخگویی دولت عربستان»، از «ریاض» خواست تا برای شفاف شدن ابعاد فاجعه گام عملی تر و مؤثرتری بردارد. «در صورتی که چنین اتفاقی از سوی کشور عربستان صورت نگیرد و همکاری‌های لازم انجام نشود کشورها می‌توانند از طریق سازمان‌های بین‌المللی وارد عمل شوند چرا که این حادثه مسئولیتی است که برعهده میزبان بوده است».
۱۰- کمیسیون اوقاف و امور دینی پارلمان ملی عراق نیز در واکنش به تکرار حوادث مرگبار سالانه در جریان آیین حج، خواهان مدیریت کشورهای اسلامی برای مناسک حج شد. یک عضو این کمیسیون به ایرنا گفت: باید مقامات عربستانی به خاطر سهل انگاری در انجام وظایف خود و تکرار بسیار زیاد حوادث مرگبار در مناسک حج بازخواست قانونی و محاکمه بین‌المللی شوند.
۱۱- محمد علی شاهین نفر دوم حزب حاکم ترکیه بر خلاف اردوغان خواستار راه حل بین المللی برای بحران شد. -
۱۲- «محمد گورمز» رئیس سازمان امور دیانت ترکیه پیشنهاد داد که کنفرانس بین المللی برای اداره مراسم حج برگزار شود. وی گفت: مدیریت دولت عربستان درباره حج مشکل اساسی دارد و باید در سطح بین المللی مورد بررسی قرار گیرد. -
۱۳- مسعود شجره رئیس کمیسیون حقوق بشر اسلامی انگلیس با یادآوری سوء مدیریت مقامات سعودی در جلوگیری از وقوع فاجعه مرگبار منا گفت: سعودی‌ها در حادثه منا مقصر هستند و صلاحیت مدیریت حج را ندارند.
موضع هفتم: اعتراض و توصیه به حضور سازمان کنفرانس اسلامی و بین المجالس اسلامی
۱- علی لاریجانی رئیس مجلس شورای اسلامی: لازم است چگونگی مدیریت این مراسم عظیم الهی از سوی تمامی کشورهای مسلمان، سازمان کنفرانس اسلامی و بین المجالس اسلامی مورد ارزیابی و بررسی قرار گرفته و تمهیدات لازم برای برگزاری مراسم مطلوب حج اندیشیده شود. آنچه همه ملت‌های مسلمان انتظار دارند آن است که دولت سعودی به وظایف خود با تدبیر و تعهد عمل نموده، ضمن برخورد با مجرمین و خاطیان توضیحات قانع کننده ای در مورد آنچه بر میهمانان ضیافت الهی رفته است به امت اسلامی و جهانیان ارائه دهد. امروز امت اسلامی و ملت بزرگ ایران عزادارند. متاسفانه ابعاد این ماجرا نشان می‌دهد بر انجام امور سهل‌انگاری شده و پس از حادثه نیز خدمت‌رسانی موثر صورت نگرفته است، البته در همان زمان تدبیر لازم برای آن حادثه اندیشیده نشده تا جلوی تبعات گرفته شود.
دولت سعودی باید تنبه پیدا كند؛ در واقع وضعیت درست این است كه زمینه لازم برای یك شرایط مطلوب فراهم شود و اگر در چنین وضعیتی حادثه‌ای رخ داد یا باید تلاش كرد تبعات آن را كاهش داد و یا از بین برد. رفتار عربستان سعودی میهمان‌نوازی اسلامی نیست و رفتار نادرست دولت سعودی از خاطر مسلمانان و ایرانی‌ها محو نمی‌شود.
۲- حامد قادر مرزی، نماینده اهل سنت مردم قروه در مجلس: برای جلوگیری از تكرار چنین فجایعی بهترین كار این است كه دولت جمهوری اسلامی پیش‌قدم شود و پیشنهادی به كشورهای جهان اسلام دهد تا با توجه به سوءمدیریت عربستان، مراسم حج توسط شورا و جمعی از سوی سازمان كنفرانس اسلامی مدیریت و برنامه‌ریزی شود تا جهان اسلام شاهد چنین حوادث تلخ و ناگواری نباشد.
موضع هشتم: اعتراض و توصیه به مشارکت جامعه مسلمانان در فرآیند اجرایی حج: طرحی برای شکستن انحصار مدیریتی عربستان بر مناسك حج
۳- سید حسن خمینی یادگار گرامی امام بر سوءمدیریت و عدم كفایت عربستان سعودی در میزبانی از زایران خانه خدا تاكید كرده و می‌گوید: بی شك ناتوانی و بی تدبیری آل سعود و عمال بی كفایت ایشان از زمره اموری است كه در این فاجعه به خوبی نمایان شده است و یك بار دیگر سخن امام عظیم‌الشأن‌مان را درباره حاكمان حجاز به همه یادآور می‌شود. و تاكید می كند: اتحاد و هماهنگی میان دولت‌های اسلامی می‌تواند در این مورد كارگشا باشد.
۴- محمدعلی شاهین معاون حزب عدالت و توسعه نیز بر خلاف رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه، که گفته نباید عربستان را مسئول فاجعه منا دانست، تأکید کرد اگر چه اماکن مقدس در خاک عربستان قرار دارد ولی متعلق به تمامی مسلمانان است و برای حل مسائل امنیتی در اماکن مقدس کشورهای مسلمان باید گردهم آمده و راه حلی بیابند.
۵- طاهر حسین مشهدی، یک نماینده ارشد مجلس سنای پاکستان با بیان اینکه مسئولیت کشتار حجاج در سرزمین منا برعهده عربستان است، گفت: در مراسم حج امسال ثابت شد عربستان به تنهایی توان مدیریت مراسم حج و امور حرمین شریفین را ندارد و ضروری است تعدادی از کشورهای توانمند جهان اسلام، در مدیریت و اجرای یکی از بزرگترین گردهمایی‌های مسلمانان جهان مشارکت داشته باشند.
۶- ناتالی گوله، سناتور فرانسوی: سعودی‌ها پس از گذشت ۱۴ قرن باید به جامعه مسلمانان اجازه دهند که در فرآیند اجرایی حج مشارکت داشته باشند تا این مراسم به شکل بهتری انجام شود.
۷- جلال جلالی‌زاده، نماینده اهل سنت مجلس ششم: متاسفانه تا امروز علل وقوع این حادثه به‌طور روشن مشخص و بیان نشده و لازم است تا مقامات سعودی نسبت به این موضوع رسیدگی كنند تا در آینده شاهد تكرار چنین حوادث ناگواری نباشیم. درست است كه این حادثه از لحاظ معنوی و حقوقی متعلق به جهان اسلام است و خسارت بزرگی را متوجه كشورهای اسلامی كرده است، اما نباید فراموش كرد كه این حادثه واكنش جهانی را به همراه داشته و ممكن است جهان مسلمانان را به بی‌نظمی و ندانم‌كاری در بزرگترین گردهمایی‌شان و برگزاری مناسك عبادی‌شان متهم كنند و آثار منفی بر چهره مسلمانان در جهان به همراه داشته باشد. بهترین و درست‌ترین راه این است كه همه كشورهای اسلامی هماهنگی لازم را در امور حج داشته باشند.
موضع نهم: تحلیل حادثه: فاجعه منا یا کار نفوذی‌هاست یا فتنه سعودی‌ها
حجت الاسلام پناهیان: واقعیت این ماجرا اجازه نمی‌دهد ما بپذیریم این حادثه بزرگ چیزی جز قتل‌عام مسلمانان بوده است که یا توسط عوامل نفوذی استکبار در دستگاه آل‌سعود رخ داده یا اینکه خود سعودی‌ها عامل فتنه هستند... در واقع به دستور کارگردان، سرهای مسلمانان پشت دوربین‌ها بریده می‌شود... ضعف در مدیریت و سوءتدبیر، حداقل ماجراست... براساس فرمایش امام خمینی(ره)، وهابیت و آل‌سعود، کانون فتنه هستند. [۱۲] پرسش این است كه این قتل‌عام چرا در یک نقطه شریف باید صورت گیرد؟
موضع دهم: بازتاب فاجعه منا در فضای مجازی
این فاجعه منا در فضای مجازی هم بازتاب گسترده‌ای داشته است. برخی به بهانه این حادثه رفتن به حج را زیر سؤال برده، برخی هم اختلافات شیعه و سنی و همچنین تضاد و تخاصم ایرانی و عرب را دامن زده اند. در این میان رفتارهای هیجانی هم میان کاربران دیده می‌شد تا جایی که شاهد اخبار و تصاویر کذبی هم بودیم. با این حال بعد از تعطیلات رقابت میان کانال‌های رسمی و کانال‌های غیر رسمی افزایش یافت. در این میان اخباری که در بین کاربران منتشر می‌شد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود. این هم بدان علت است که شبکه‌های اجتماعی رسانه‌هایی هستند که در دست مردمند. این شبکه‌ها بسیاری مواقع کارکرد مثبت دارند، به عنوان مثال در حادثه منا خیلی از مردم با هم همدلی کردند. توجه داشته باشیم رسانه‌های دست مردم اینک رقیب رسانه‌های رسمی شده‌اند و مردم دیگر تحت این شرایط مصرف‌کننده صرف خبر نیستند بلکه به شکل تولید‌کننده خبر در آمده‌اند. علاوه بر این مخاطبان هم نسبت به مخاطبان گذشته فعال‌تر شده‌اند، به صورتی که می‌توانند بلافاصله برای خبر منتشر شده در قالب کامنت، نظر بگذارند.
در حادثه منا هم این موضوع نمایان بود موج خبری که از شبکه‌های اجتماعی ایرانی آغاز شد خیلی‌ها را شوکه کرد و البته از سوی دیگر کاربران عربستان بودند که بیکار ننشستند و آنها هم ادعا کردند که مقصر اصلی منا حجاج ایرانی بودند. به نظر می‌رسد پس از این نقش کاربران ایرانی بسیار حساس‌تر از قبل خواهد شد، چرا که علاوه بر موضع گیری های رسمی دچار جنگ سایبری هم می‌شویم. بنابراین باید رسانه ملی و مطبوعات و همچنین کاربران فضای مجازی دست به دست هم دهند تا از این وضعیت بحرانی نجات پیدا کنیم. وقوع حادثه منا در کل جامعه هیجان خود را خواهد داشت و نمی‌توان حتی جلو بخشی از آن را گرفت، اما این هیجان را باید مدیریت کرد تا این هیجان جمعی پیامدهای منفی در روابط بین‌المللی ایران و جایگاه ایران در منطقه و جهان ایجاد نکند.
نظریه
تحلیل چیستی این فاجعه كمك می كند تا در مقام ارزیابی عمل و تدوین نقشه راه عمل راه درستی طی شود. این نقشه راه می تواند با نگاهی حقوق بشری به فاجعه شكل گیرد و حق بر امنیت در عبادت مورد تامل باشد و گاهی می تواند با رویكرد حقوقی با عنوان راهکارهای اقامه دعوا در محاكم بین المللی مطرح شود. و گاهی هم می تواند با رویكردی ارتباطاتی و در حوزه دیپلماسی فرهنگی و دیپلماسی عمومی صورتبندی شود. مقصود نگارنده رویكرد اخیر است.
باید از هر التهاب و تنش و بحران آفرینی جلوگیری شود؛ لذا شعار «مرگ بر سلطنت آل‌سعود» و شعارهایی نظیر آن در این راه‌پیمایی نمی‌تواند توجیه داشته باشد چراکه بلافاصله در گزارش‌ها، به زبان شبکه‌های خبری مختلف عربی و غیر آن ترجمه می‌شود و بیننده‌ای که حق را به ایران داده است، با شنیدن این شعارهای غیرمنطقی دچار تردید می‌شود. در دنیای امروز مواجهه منطقی با مسائل راهگشاتر و بهترین راه برای شنیده‌شدن و اثبات حقانیت است. زیرا دو احتمال در بروز حادثه منا قابل تصور است:
۱- قصور(سهل‌انگاری و سوء مدیریت)
۲- تقصیر(تعمد)
از این رو
۳- در فرض قصور مسئولان امورحج عربستان، ضروری است که ضمن برخورد، در مرحله انتقال اجساد، تعیین تکلیف مفقودان، مداوای مجروحان و انتقال آنان نیز به وطن خواستار هوشیاری و دقت لازم شد، و همچنین مدیریت این وضعیت به همکاری و همدلی بیشتر چه از سوی مسئولان کشور عربستان و چه از سوی مقامات دیگر کشورهای اسلامی نیاز دارد.
۴- در فرض تقصیر و تعمد و سوءنیت‌ها نیز، دقیقا حفظ آرامش، هشیاری، پرهیز از هرگونه برخورد احساسی ضرورت بیشتری خواهد داشت. زیرا اگر گروه هایی به‌دنبال ایجاد شکاف میان امت اسلامی باشند، برای ناکام ماندن توطئه‌گران باید از هر واکنشی که به دستیابی آنان به اهداف كمك می كند به شدت پرهیز کرد.
عبدالرضا رحمانی‌فضلی، وزیر کشور نیز با اشاره به شایعه نقش داشتن دستگاه جاسوسی رژیم صهیونیستی در فاجعه منا گفت: این اخبار جزء اخباری است که در فضای مجازی منتشر شده و برای طرح دیدگاه‌های شخصی و ایجاد نگرانی در جامعه است.
هم‌زمان با این شایعات برخی از تشکل‌های دانشجویی درخواست برگزاری تجمع مقابل سفارت عربستان را داشتند. بسیج دانشجویی دانشگاه تهران خواستار تجمعی بود كه مجوز برای آن تجمع صادر نشد. با این حال عده‌ای از مردم در مقابل سفارت جمع شدند و اعتراض خود را به دلیل فاجعه منا اعلام کردند. در مشهد نیز در برابر کنسولگری عربستان تجمعی صورت گرفت. که با حفظ امنیت، این تجمع نیز مدیریت شد.
بنابراین در جهت اجرای مصوبه هیأت دولت و برای بررسی ابعاد مختلف حادثه منا گروهی معین و آماده اعزام شدند اما نخست ضروری است بدانیم برای مواجهه مناسب با حادثه منا توجه به نهادهای تصمیم ساز بسیار مهم است؛ در این ماجرا پنج ضلع تاثیرگذار مطرح است:
۱- كشورهایی كه بیشترین كشته را داشته اند[۱۳]
۲- كشورهایی كه بیشترین تاثیر(اقتصادی و سیاسی) را در جهان اسلام دارند
۳- نهادهای مردمی و نخبگان جهان و بویژه جهان اسلام
۴- سازمان ملل متحد كه بیشترین مقبولیت و تاثیر رسمی را در مجامع جهانی دارد.
۵- سازمان همكاری های اسلامی(OIC) كه بیشترین مقبولیت و تاثیر رسمی را در جهان اسلام دارد.
راهکارهای دیپلماتیك و یا قطع روابط دیپلماتیك با عربستان
برخی براین باورند كه باید نسبت به قطع روابط سیاسی با عربستان اقدام كرد؛ كه البته دكتر روحانی در خصوص روابط ایران و عربستان پس از حادثه منا تصریح داشته اند:
امروز از سردی روابط میان دو کشور متأسفیم و این در حالی است که با آغاز دولت یازدهم تلاش ما در راستای گسترش روابط با عربستان بوده است، اما شرایط این گونه رقم نخورده و از هنگامی که عربستان شروع به کشتار مردم یمن کرده است، فاصله عربستان با ایران و بسیاری از کشورهای اسلامی هم زیاد شده است. فاصله ایران و عربستان قطعاً به نفع هیچ یک از دو کشور و منطقه نخواهد بود، ما باید به عنوان اعضای خانواده اسلام، اختلافات فکری و تفاوت عقاید را بپذیریم و در کنار هم در زمینه های گوناگون همکاری کنیم... ایران هراسی همواره در دستور کار تبیلغاتی دشمنان ملت ایران قرار داشته است.
راهکارهای همكاری فراكشوری: «مشارکت کشورهای اسلامی در مدیریت مناسک حج»
یکی از راهکارهایی که برای جلوگیری از تکرار این حوادث پیشنهاد شده است، طرح «مشارکت کشورهای اسلامی در مدیریت مناسک حج» است. [۱۴] در این طرح تصریح شده است:
برگزاری مطلوب مناسک حج به‌عنوان بزرگترین گردهمایی الاهی پیروان دین مبین اسلام، ضمانت حفظ آبروی جهان اسلام است اما متأسفانه اکنون شاهد خدشه دار شدن آن هستیم. بنابراین ضرورت دارد که کشورهای اسلامی با همفکری و همدلی به چارچوبی دست پیدا کنند که برگزاری امن‌تر و مطلوب‌تر حج را در پی داشته باشد.
سیدهادی خسروشاهی، رئیس پیشین نمایندگی ایران در مصر با حمایت از جهانی‌کردن فاجعه منا و تأکید بر مسئولیت دولت سعودی در جان‌باختن زائران در حریم امن الهی در نطق رئیس‌جمهور اسلامی ایران در سازمان ملل، تصریح می كند: اینکه به‌خاطر عبور شاهزادگان سعودی، مسیر حرکت حجاج در منا محدود شد، موضوعی است که تقریبا روی آن اتفاق نظر وجود دارد. از سوی دیگر، عربستان اساسا اجازه حضور کمیته حقیقت‌یاب از کشورهای مختلف برای بررسی ابعاد ماجرا را نداده است.
و سپس به ذكر یك سؤال مبنایی می پردازد که چرا نباید از علمای شناخته‌شده کشورهای اسلامی که در زمینه امر حج و مناسک آن صاحب صلاحیت هستند، شورایی برای مشاوره و همکاری با دولت عربستان تشکیل شود؟
دولت عربستان به تنهایی از عهده مدیریت این کنگره عظیم برنمی‌آید و باید از مشارکت و مشورت‌های کشورهای اسلامی استفاده کند. اما اینکه چند و چون این مشورت‌ها و مشارکت‌ها چگونه باشد، نیاز به همفکری و همراهی کشورهای اسلامی با یکدیگر دارد.
نخست اینكه این تفاهم و همکاری بی‌شک در فضایی عقلانی و آرام، قابل تحقق است اما هرگونه برخورد احساسی و آمیخته به تندروی در «ریاض» و سایر پایتخت‌های اسلامی می‌تواند مانع حفظ و تقویت جایگاه مناسک الهی حج شود.
دوم اینكه در زمینه این پیشنهاد، ملاحظات فراوانی وجود دارد؛ چرا که ابعاد حقوقی، سیاسی، بین‌المللی و اقتصادی فراوانی به آن مترتب است و تصمیم در خصوص آن، چندان ساده نیست.
۱- از یك سو، مکان برگزاری مناسک حج در خاک کشور عربستان است و اعمال محدودیت‌های به دولت سعودی كار چندان ساده‌ای نیست.
۲- از سوی دیگر، با گسترش روز افزون تقاضا برای حضور در این مناسک، مواجهیم و این طرح، امکان محدودسازی فرضی سفر حجاج به مکه را کاهش می‌دهد.
با اینهمه مقامات عربستانی خود به‌خوبی دریافته‌اند که چنانچه برای رفع کاستی‌های مدیریتی خود اقدام نکنند، ضربه سنگینی به کارآمدی و اعتبار میزبانی آنان وارد خواهد آمد و در صورت تکرار روال جاری، توجیهی قابل قبول برای متقاعد کردن افکار عمومی مسلمانان و حتی جهانیان نخواهند داشت.
الزامات طرح «مشارکت در مدیریت مناسک حج»
۱- رعایت اصل مقبولیت جهانی
نظام اسلامی باید سراغ راهکارهایی برود که قابلیت اجرایی و مقبولیت بین‌المللی داشته باشد و هماهنگ با منشور سازمان ملل باشد.
۱- رعایت اصل همكاری کشورهای اسلامی
تغییر ساختار مدیریت حج باید با رایزنی با کشورهای اسلامی صورت گیرد.
مدیریت حرمین شریفین باید با نظارت همه کشورهای اسلامی صورت گیرد و باید از حالت تهدیدپذیری خارج شود و این امر محتاج همفکری همه کشورهای اسلامی و بخصوص سازمان همكاری های اسلامی است. و ضروری است عموم کشورهای اسلامی به یک جمع‌بندی واحد برسند گرچه افکار عمومی هم می‌تواند در این زمینه مؤثر باشد.
بهره گیری از ظرفیت سازمان ملل و دیگر نهادهای بین‌المللی
این حادثه، حادثه‌ای انسانی است که در سازمان ملل و دیگر نهادهای بین‌المللی قابلیت پیگیری دارد كه اینگونه اقدامات بسیار تأثیرگذار خواهد بود.
اقدامات فقهی فقهای عظام
شعاع انتقادها در فضای مجازی و رسانه های عمومی به موضوع «معیارهای وجوب حج» رسیده است؛ درحالی كه حج یک امر واجب دینی و حق کلیه مسلمانان در اقصی نقاط جهان است و نباید به اصل حج خدشه‌ای وارد شود. البته هم میزبان و هم کشورهای اسلامی باید نسبت به این امر الهی اهتمام لازم را داشته باشند. بنابراین دامن زدن به اختلافات شیعه- سنی یا ایرانی- عربی به هیچ وجه به نفع مسلمانان نیست. فقهای عظام می‌توانند برای جلوگیری از روی‌دادن حوادث مشابه، محدودیت‌هایی برای تکرار مکرر حج عمره و تمتع داشته باشند. حتی می توان گفت كه با نبود امنیت، می‌توان در وجوب حج تشكیك كرد؛ آیت الله یزدی رئیس مجلس خبرگان: «استطاعت صرفا مالی نیست، وجود امنیت هم یکی از شرایط استطاعت است، لذا واقعا می‌شود روی وجوب حج تشکیک کرد مگر اینکه حکام سعودی به طور رسمی عهده‌دار امنیت حجاج بشوند».
توصیه ها
۱- از تشدید مواضع خصمانه علیه عربستان ممانعت شود حداقل تا زمانی كه تمام زایران ایرانی به وطن بازگردند. زیرا ممكن است حس خصومت و انتقام گیری سعودی ها موجب مزاحمت آنان شود.
۲- تا برقراری فضای تفاهمی میان ریاض و تهران و یا تغییر اوضاع در عربستان، می توان از اعزام حاجیان ایرانی به مكه و مدینه خودداری كرد.
۳- البته مسوولان امنیتی- سیاسی ایران باید با اولویت ویژه حادثه منا را بررسی کنند و در صورت اثبات عمدی بودن آن، بلافاصله باید نخست روابط سیاسی با ریاض به‌حالت تعلیق درآید، دوم، اعزام حجاج تعلیق شود و سوم اینكه شکایت ایران به مراجع بین‌المللی تسلیم شود.
۴- تبلیغات رسانه ای علیه مواضع ظالمانه سعودی ها باید هدفمند و هوشمندانه صورت گیرد.
۵- برگزاری همایش بین المللی اسلامی برای تشریح کوتاهی و عدم قدرت سعودی ها در اداره حرمین شریفین با حضور پنج ضلع تاثیرگذار(۱)نمایندگانی از كشورهایی كه بیشترین كشته را داشته اند. (۲)كشورهایی كه بیشترین تاثیر(اقتصادی و سیاسی و فرهنگی) را در جهان اسلام دارند. (۳)نمایندگانی از نهادهای مردمی و نخبگان جهان و بویژه جهان اسلام(۵) نمایندگانی از سازمان ملل متحد و(۶) نمایندگانی از سازمان همكاری های اسلامی(OIC).
[۱] سیاستمداران و اندیشورزان دو دسته‌اند نخست اندیشورزان و سیاستمداران "كارپرداز" كه می‌نشینند تا موضوعی و مسئله‌ای به‌عنوان مشكل یا بحران وقوع یابد و در قبال آن واكنش نشان دهند و دسته دوم اندیشورزان و سیاستمداران "كارساز و موثر و فعال" كه «امروز» را فرصت مناسبی برای اندیشه و طراحی سناریوهای بشر دوستانه «فردا» دانسته و در واقع دستور كار سیاستمداران كارپرداز را فراهم می‌كنند.
[۲] بیانات مقام معظم رهبری در دیدار کارگران و فعالان بخش تولید کشور(۷/۲/۱۳۹۲)
[۳] رهبر معظم انقلاب روز چهارشنبه ۸ مهر ۱۳۹۴.
[۴] «عَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَكُمْ وَ عَسى أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» (بقره/۲۱۶)
[۵] کشته شدن بیش از ٣٠٠ زائر در منا در شرایطی رخ می‌دهد که به نقل از روزنامه لوفیگارو عربستان روز پنجشنبه قصد داشت یک جوان ٢١ ساله شیعه عربستانی به نام علی النمر را اعدام کند که این اقدام با اعتراض ایران و برخی کشورهای غربی نیز روبه‌رو شده است. فرانسوا اولاند، رئیس جمهوری فرانسه نیز روز چهارشنبه درخواست توقف اعدام این جوان را از مقامات عربستانی مطرح کرد
[۶] سیدحسین موسویان، سفیر سابق ایران در آلمان و دیپلمات سابق مذاکره‌کننده ایران مورخ ۱۰ مهرماه ۱۳۹۴ در مصاحبه با «دنیای اقتصاد»
[۷] رهبر معظم انقلاب روز چهارشنبه ۸ مهر ۱۳۹۴.
[۸] رهبر معظم انقلاب روز یکشنبه ۵ مهر ۱۳۹۴.
[۹] این اتهام نمادی از رویكرد نژادپرستانه است.
[۱۰] رك به شبکه تلویزیونی بی بی سی عربی
[۱۱] شبکه تلویزیونی الحدث در خبر فوری
[۱۲] پیاده‌روی حجاج در سرزمین منا در نهایت آرامش و تحت نظارت دوربین‌های متعددی بود که مسیرها را کنترل می‌کنند، و همانجا اگر کوچکترین شعاری علیه ایادی استکبار سر داده می‌شد افراد فوراً مؤاخذه می‌شدند. بنابراین کشتار مسلمانان در مناسک حج، در اثر بی‌خردی نبوده و حتماً تدبیری پشت سر آن وجود داشته است... امسال علی‌رغم سال‌های قبل، حتی ظرف‌های آب یکبار مصرف هم میان زائران توزیع نشد. مسلمانان کم‌کم جان می‌دادند و دوربین‌ها آنها را زیر آفتاب سوزان، بدون تحرک دیدند اما کسی کمکی به زائران نکرد.
[۱۳] در همین حال بخشی از آخرین آمار از کشته شدگان حادثه منا حاکی است، در پی ازدحام جمعیت در منا بیش از ۳۰۰ نفر پاکستانی، ۱۳۶ ایرانی، ۸۷مراکشی، ۲۰ کامرونی، ۱۹ نیجری، ۱۴ هندی، ۱۱چادی، ۸سومالیایی، ۸ افغانی، ۵سنگالی، ۴ تانزانیایی، ۴ الجزایری، ۳ نیجریه ای، ۳ اندونزیایی، ۳کنیایی، یک هلندی، یک بورکینافاسویی و یک تبعه بروندی کشته شدند.
[۱۴] رئیس قوه قضائیه با اشاره به لزوم توجه به نحوه مدیریت حرمین شریفین به‌ویژه در ایام حج گفت: کشورهای مسلمان باید برای ساماندهی به مدیریت حرمین شریفین چاره‌ای بیندیشند و به نظر می‌رسد سازمان همکاری کشورهای اسلامی می‌تواند بستر مناسبی برای انجام این امر باشد.
نظر شما