نگاهی به کتاب «چیستی انسان در اسلام »

به گزارش خبرگزاری مهر، کتاب چیستی انسان در اسلام اثر حجت الاسلام و المسلمین محمد تقی سهرابی فر است که در گروه کلام و دین پژوهی پژوهشکده حکمت و دین پژوهی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی سامان یافته و به تازگی به چاپ دوم خود نیز رسیده است.

با رونق گرفتن بحث تولید علم و بومی سازی علوم، و تاکید خاص رهبر معظم انقلاب بر علوم انسانی، طبیعی است که انسان شناسی، بیش از پیش مورد توجه اصحاب علم و فرهنگ واقع شود. بنا بر آن چه آمد، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه ی اسلامی دست به انتشار کتابی در این خصوص زده است. با توجه به خبری که اخیرا راجع به اختصاص کرسی انسان شناسی اسلامی در گروه علوم انسانی منتشر شد، توجه به کتبی از این دست از سوی صاحب نظران و منتقدین، ضروری می نماید.

بر همین اساس معرفی کوتاهی از این کتابتقدیم خوانندگان می گردد:

انسان، موجود فطری

در زمانی که تاریخ مدرن به عقیده ی بسیاری از اهل نظر سپری گشته است، و بشر در زیست جهان پست مدرن در جست و جوی راه نجات است، بحث در مورد چیستی انسان، ابدا غریب نمی نماید. از سویی، با توجه خاصی که به بومی سازی علوم تعلق گرفته است، بازار مباحث انسان شناسانه، در داخل کشور به نحو فزاینده گرم است.

کتاب چیستی انسان در اسلام، با هدف طرح مباحث و دعاوی، حول تعریف انسان و بیان دیدگاه های اسلامی تالیف گشته است، تا بتواند گام آغازینی برای هدف عالی (علوم انسانی اسلامی) باشد.

این اثر در ۴۲۸ صفحه برای اولین بار در ۱۳۹۴ توسط پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی زیر نظر گروه حکمت و دین پژوهی به چاپ رسید و در چاپ اول، با قیمت پشت جلد ۲۵۰۰۰ تومان عرضه گشت.

مولف اثر، محمد تقی سهرابی فر، متولد ۱۳۴۱ عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه ی اسلامی است. او تدريس در حوزه و دانشگاه را با دروسی مانند ادبیات عرب، تفسیر، فقه، اصول، کلام و تاریخ فلسفه آغاز نمود و اکنون سال هاست به تدریس در سطوح عالی حوزه مشغول است. از او آثاری مانند «علم پیشین الهی و اختیار انسان»، «حسد از منظر امام خمینی»، «معرفت شناسی باورهای دینی»، «عقل و عشق(زندگی و آرای ملاصدرا)» و «علم، ظن، عقیده» به چاپ رسیده است. با این که در زمینه ی اصول، فقه و ادبیات عرب متبحر است، اما عمده ی همت خود را متوجه مباحث اعتقادی ساخته است.

مولف از طرح و نقد دیدگاه های متفاوت حول انسان شناسی آغاز می کند و به نظر می رسد قصد آن را دارد که هیچ دیدگاهی را از قلم نیندازد. سپس، با طرح جامع بحث فطرت و آوردن آراء غربیان و مسلمین، قصد آن می کند که ماموریت اصلی خویش را به انجام رساند. در بخش دوم، به ساحت ها و نمودهای انسان می پردازد و به نحو جزئی و مفصل، به انسان شناسي ورود مي كند. در بخش سوم به نمود های انسان در قرآن و روایات می پردازد و در انتهای این بخش با طرح بحث انسان کامل، کار خود را پایان می دهد.

سهرابی فر، تفاوت اصلی کتاب خود را با کتبی که پیش از این حول انسان شناسی اسلامی نوشته شده، در پژوهشی بودن آن می  داند، و ضمن ارج نهادن به تلاش های انجام شده، آثار حاضر را بیش تر، از جنس کتب درسی می شمارد. ضمن آن که معتقد است در مورد بحث بنیادی فطرت، که به زعم وی در نگاه اسلام به انسان، اهمیت ویژه ای دارد، کار کافی انجام نشده. از همین رو، بخش قابل توجهی از اثر خود را به بحث فطرت اختصاص داده است. باید اذعان کرد که بحث فطرت در این کتاب، ذو ابعاد و جذاب ارائه شده است، و احتمالا مخاطب را با آرائی آشنا می سازد که تا به حال به گوش او نرسیده. قابل توجه است که به گواهی کتاب، در میان غربیان (حتی روان شناسان) فطرت، معتقدین و طرف داران جدی دارد. مولف پس از طرح نظرات مسلمین در مورد بحث، به این نتیجه می رسد که فطرت، نه تنها شامل ویژگی های روانی و عقلی بشر است، که حتا جسم او را نیز در بر می گیرد و در یک کلام، شامل همه ی خصوصیات مشترک انسان می شود: (فطرت، مجموعه ای از معرفت ها، گرایش ها، توانایی ها و ویژگی هایی است که هنگام آفرینش انسان در او نهاده شده است. ص ۶۹)

از نکات دیگری که راجع به این اثر حائز اهمیت است، این است که چنان که خود مولف نیز بیان می دارد، انسان شناسی اسلامی، تا به حال اغلب ذیل رجوع به متون دینی تعریف شده است. در حالی که با رویکرد مولف، مسلمات و حقایق علمی در مورد انسان، از هر رشته که باشد، مصداق انسان شناسی اسلامی است. به همین خاطر، مولف جا به جای اثر، از التفات به رشته های دیگر غافل نبوده است و آراء صاحب نظران را منظور داشته است. همچنین، رویکرد خوش بینانه و محققانه ی مولف موجب شده که به خصوص در مورد تجربه ی دینی، به طرح و نقد نظرات صاحب نظران این بحث بپردازد.

اما ویژگی دیگر کتاب، در طرح نسبتا جامع خصوصیات انسان از دیدگاه اسلام است. مولف، با تقسیم بندی موضوعی آیات، روایات و آراء مسلمین در مورد انسان، مجموعه ی مفیدی را به دست می دهد که می تواند مورد استفاده ی عموم مخاطبین واقع شود. پرداختن به  مفهوم انسان، ذیل آیات و روایات، به طور منسجم و با حجم مفید، باعث می شود کار برای علاقه مند این حوزه از مطالعه یا پژوهش گر، آسان شود و این، از برتری های این اثر است.

هم چنین، استقرایِ گسترده مصادیق فطرت و دسته بندی نمودنِ آنها در چهار گروهِ آگاهی ها، گرایش ها، توانش ها و ساختار، تبیینِ کارکردهایِ مجموعه یِ فطریات و فطرت دینی،   تبیین تناسب بین فطرت دینی و آرایِ روان شناسان،   تبیین تناسب بین فطرت دینی و تجربه ِ دینی و تبیین عدم تلازم میان فطرت و ارزش را می¬توان جزو نوآوری های اثر دانست.

گرچه جای خالی یک جمع بندی، در پایان کتاب محسوس است، اما شاید بتوان انسان اسلامی را از نگاه این کتاب این گونه معرفی کرد:

موجودی فطری، که استعداد طی درجات و درکات را تا بی نهایت و از خاک تا معراج یا از اسفل السافلین تا اعلی علیین داراست و برای خلافت خداوند در آسمان ها و زمین آفریده شده است. نه ذاتا گناه کار است، نه فرزند محبوب خداوند است و نه بی حساب و بی سرپرست، به حال خود رها گشته است.   

نگاهي کلي به مباحث کتاب:

بخش اول اين کتاب، به فطرت مي ‌پردازد. چيستي، اهميت و ويژگي‌هاي فطرت، و آن‌گاه اثبات فطرت¬مندي انسان هم از طريق منابع ديني و هم از طريق آرا و انديشه‌هاي ديگر انديشمندان درباره انسان، در دو فصل نخست اين بخش، جاي گرفته است.

اين که از چه راه‌هايي، مي‌توان امور فطري را شناسايي کرد و اين که مصاديق فطرت در انسان کدام‌ اند، در فصلِ سوم پي‌ گرفته مي‌شود. فطريات در اين فصل، در چهار گروه: آگاهي، گرايش، توانش و ساختار دسته‌بندي شده است. در انتهاي اين فصل، بحث تلازم يا عدم تلازم ميان فطرت و ارزش مطرح شده است.

فصل چهارم، به‌طور جدا و مستقل به فطرت الهي مي ‌پردازد. چيستي فطرت الهي، تفاسير و ادله آن، نگاه دانشمندان غير‌مسلمان به فطرت الهي و اينکه براي فطرت الهي، غير از خداشناسي مصاديق ديگري نيز گفته شده، ازجمله مباحث اين فصل است. در ادامه، عوامل شکوفايي فطرت مطرح شده و مقايسه‌اي اجمالي بين فطرت الهي و تجربه ديني صورت گرفته است. تفکيک فطرت ديني از آراي روان‌ شناساني که بر حس ديني تأکيد مي‌کنند، علت غفلت از فطرت ديني و شبهات مربوط به آن، در گفتارهاي بعدي ترسيم شده است.

فصل پنجم، به کارکردهاي مطلق فطرت و نيز به کارکردهاي فطرت الهي پرداخته تا شايد روزنه‌ اي پيشِ‌ روي دست‌اندرکاران و برنامه‌ ريزان در جهات گوناگونِ انسان گشوده باشد.

فصل ششم، به اين مهم مي ‌پردازد که نيکي يا بدي، کدام يک وجهِ غالب در سرشت انسان است و آيا در اين مورد مي‌ توان همه انسان‌ها را در يک گروه قرار داد و در انتها اين سرشت، اختيار و آزادي انسان را به مخاطره نمي‌ اندازد و ديگر اين که آيا ممکن است سرشت انسان عوض شده و به نوعي ‌ديگر، يعني غير‌انساني، تبديل شود.

فصل هفتم، به مسئله(انسان ماشيني) اشاره دارد. در اين فصل به اين پرداخته شده كه آيا انسان ماشيني را مي توان انسان خواند و تفاوت هاي ماهوي ربات شبه انسان با انسان طبيعي در چيست.

در بخش دوم کتاب به دو ساحتِ وجودي انسان، يعني جسم و روح پرداخته شده. در متون ديني واژه‌هايي مانند نفس، روح، قلب و صدر به يک مفهوم به‌کار برده مي ‌شوند. هم‌معنا بودنِ آنها و نيز  تجرد نفس و ادله ی آن، ارتباط ميان جسم و روح و تأثير و  تأثر ميان آن دو، در فصل اول اين بخش مورد بررسي واقع مي ‌شود.

فصل دوم، ابتدا به چيستي عقل، ساحات، اهميت و محدوديتِ آن، نحوه تعامل عقل با احساسات و عواطف مي‌پردازد و سپس درباره نفس و مراتبِ آن سخن مي‌گويد. پرکردنِ ذهن انسان‌ ها از انواعِ مطالبِ بي‌ فايده و کم‌ فايده نتيجه‌اي جز غفلت آنها از مسائل ضروري زندگي خويش ندارد. غرايز و نقش هرکدام در زندگي انسان در ادامه فصل دو مطرح مي‌شود.

فصل سوم، به معرفي انسان در قرآن و احاديث مي‌ پردازد. تعابير گوناگون و متناقض درباره ی انسان، هر انديشمندي را به تفکر وا مي‌ دارد. اين تعابير، در چهار گروه شأن و منزلت، آسيب‌ ها، صفات ستوده و صفات نکوهيده، دسته‌بندي شده است. انفعالاتِ نفس، نظیر غم و شادی، نقش مهمي در زندگي انسان دارند. برخی همه¬ی خير و شرهايِِ انسان را منوط به انفعالات نفس و کنترلِ آنها دانسته‌اند. از اين‌رو مباحثی همچون کارکردِ انفعالات، تنظيم آنها و انفعال در امور معنوي، در گفتار پنجمِ اين فصل، مورد بحث قرار مي‌ گيرد. در آخرين گفتار نيز از انسان کامل سخن مي‌گوييم. بسياري از مکاتب و انديشمندان به‌زعم خود، انسان کاملي ترسيم مي‌کنند. به‌نظر مي‌رسد انسان کاملِ معرفي‌شده ازسوي اسلام، با آنچه از سوي ديگر اديان آسماني، فلاسفه و عرفا معرفي شده، متفاوت است...

این اثر، به عنوان پایه ای برای مباحث انسان شناسی اسلامی و علوم معنوی که مستقیما با انسان مرتبط اند، می تواند مورد استفاده قرار گیرد.

گفتني است كتاب «چیستی انسان در اسلام» اثر حجت الاسلام والمسلمین محمد تقی سهرابی‌فر با قيمت ۲۵۰۰۰ تومان در اختيار مخاطبان قرار گرفته است.

علاقمندان جهت کسب اطلاعات تکمیلی و تهیه کتاب میتوانند به نشانی www.poiict.orgمراجعه کنند.