آخرین آمار مدارک علمی ایران/ نادیده گرفتن بخشی از تولیدات علمی

به گزارش خبرگزاری مهر، دکتر محمدجواد دهقانی، گفت: تکیه صرف بر تعداد مقاله یا کمیت تولید علم به عنوان شاخص اصلی توسعه و رشد علمی هر چند در طی سالیان گذشته محور اصلی گفتمان های علمی کشور بوده است، اما ارائه سند سیاست های کلان علم و فناوری ابلاغی توسط مقام معظم رهبری افق جدیدی را پیش روی کشور قرار داده است.

وی افزود: این سند تبدیل علم به قدرت و ثروت با حفظ ارزش های اسلامی را به عنوان یک اصل مطرح و چهار معیار کلان مرجعیت، دیپلماسی و اثرگذاری اقتصادی و اجتماعی علم تولید شده را در کنار کمیت تولید علم مورد توجه قرار می دهد.

سرپرست ISC خاطرنشان کرد: بررسی اخیر نشان می دهدکه تاکنون کمیت تولید علم کشور به صورت کامل گزارش نشده و یا حداقل مورد توجه قرار نگرفته است در حالیکه این کمیت بیانگر ظرفیت علمی بالفعل کشور است.

وی افزود: آگاهی از ظرفیت های علمی بالفعل برای سیاستگذاران علمی از اهمیت بسزایی برخوردار است، زیرا بدون اطلاع از وضعیت موجود، برنامه ریزی شایسته ای  برای آينده صورت نخواهد گرفت. پایگاه های استنادی ISI و اسکوپوس همواره به عنوان مهمترین منبع برای اعلام کمیت تولید علم کشور مورد بهره برداری قرار گرفته اند.

دهقانی یادآور شد: این پایگاه ها مدعی هستند که معتبرترین مجلات و کنفرانس های بین المللی را نمایه سازی می کنند، اما کمیت تولید علمی که در این پایگاه ها نمایه سازی می شود بیانگر تمام ظرفیت های علمی کشور نیست.

وی گفت: هر چند پایگاه های استنادی ISI و اسکوپوس از مرجعیت بالاتری نسبت به سایر پایگاه های علمی برخوردار هستند، اما در این میان اعضای هیات علمی در برخی رشته ها به پایگاه های غیراستنادی نیز توجه خاصی دارند. 

سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) گفت: اعتبار این دسته از پایگاه ها را کمتر از پایگاه های استنادی نمی دانند، مسئله ای که به صراحت در آیین نامه ارتقای اعضای هیات علمی نیز مورد توجه قرار گرفته است. به عنوان نمونه می توان به پایگاه مدلاین (Medline) در حوزه پزشکی اشاره کرد.

وی اظهار داشت: تامسون رویترز علاوه بر پایگاه استنادی وب علوم (ISI) به نمایه سازی پایگاه های دیگری نیز می پردازد که برخی از آن ها را ایجاد و برخی را با فراهم آوردن یک ارزش افزوده از سایر پایگاه ها خریداری و دسترس پذیر می سازد.

دهقانی گفت: ادعای تامسون رویترز ( ISI ) برای این پایگاه ها آن است که محتوای نمایه شده از لحاظ علمی از اعتبار لازم برخوردار هستند.  همچنین پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC)  نیز در طول سال های گذشته به نمایه سازی مجلات معتبر و کنفرانس های ملی پرداخته است.

وی یادآور شد: بررسی تعداد مدارک ثبت شده به نام جمهوری اسلامی ایران در طول ۱۶ سال اخیر (۲۰۱۶-۲۰۰۰)  در پایگاه های اسکوپوس (Scopus)، علوم جهان اسلام  (ISC) و وبگاه علوم تامسون رویترز ‌(ISI) شامل ۱) بخش مجموعه هسته علوم (Web of science core collection) ۲)  مدلاین (Medline) ۳) زئولوجیکال رکورد (Zoological record) ۴) اینسپک (Inspec) ۵) بایوسیس (Biosis citation index) ۶) سای.ال.او (SciELO Citation index) ۷) مندرجات جاری (Current Contents Connect) نشان داد که کمیت خالص تولید علم کشور از سال ۲۰۰۰  تاکنون به طور مداوم در حال رشد بوده است.

سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) تاکید کرد: لازم به ذکر است که اطلاعات سال های  ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ با توجه به دو پدیده تاخیر در نشر و نمایه سازی هنوز کامل نشده است.

وی اظهار داشت: کمیت خالص تولید علم یا همان تعداد مدارک خالص به معنی حذف مدارک تکراری در پایگاه های اطلاعات علمی مختلف است. یک مقاله علمی متعلق به یک کشور می تواند در بیش از یک پایگاه اطلاعاتی نمایه سازی شود، زیرا مجله یا کنفرانسی که مقاله در آن منتشر شده است می تواند در بیش از یک پایگاه نمایه سازی شود.

دهقانی گفت: در این بررسی برای تعیین تعداد خالص تولید علم، مجلات و کنفرانس های تکراری یکدست شده و تنها یکبار محاسبه شد. براین اساس از سال  ۲۰۰۰ تاکنون تعداد ۱۱۳۷۹۷۷ مدرک از جمهوری اسلامی ایران در پایگاه های معتبر بین المللی و ملی به ثبت رسیده است.

وی افزود: از سال  ۲۰۰۰ تاکنون تعداد ۲۶۶۶۷۰ مدرک در پایگاه تامسون رویترز ( ISI )  و تعداد ۳۳۹۴۸۵ مدرک در پایگاه استنادی اسکوپوس به نام جمهوری اسلامی ایران به ثبت رسیده است.

سرپرست ISC اضافه کرد: با در نظر گرفتن کل کمیت  خالص تولید علم ایران (۱۱۳۷۹۷۷ مدرک) بر اساس آمار پایگاه ISI تاکنون تنها ۲۳ درصد و بر اساس آمار اسکوپوس ۳۰ درصد از کمیت تولید علم کشور اعلام شده و مابقی به طور کامل نادیده گرفته شده است و لذا حدود ۷۰ درصد از تولید علم کشور نادیده گرفته شده است.

وی خاطرنشان کرد: بررسی پایگاه های ملی و بین المللی نشان می دهد که کل مقالات ثبت شده و یا کمیت خالص تولید علم ایران در سال ۲۰۰۰ تعداد ۶۱۵۰ مورد بود. در خلال سال های ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۳ این مقدار به ترتیب به ۱۳۱۳۶، ۱۵۲۳۵ و ۱۹۴۳۱ مورد رسید.

دهقانی گفت: این مقدار در خلال سال های ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۷ مجددا افزایش یافته و به ۲۳۰۴۴، ۳۵۷۶۷، ۴۶۵۰۳ و ۵۹۵۴۷ مورد رسید. بین سال های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۲ بار دیگر میزان تولید علم افزایش یافته و به ترتیب به ۷۱۹۵۳، ۸۵۲۳۸، ۹۸۵۲۷، ۱۱۵۷۴۰ و ۱۲۸۷۰۳ مورد رسید.

وی افزود: در سال ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ همچنان با افزایش تولید علم مواجه هستیم بنحوی که میزان تولید علم از ۱۳۷۰۰۶ در سال ۲۰۱۳  به ۱۴۴۶۲۲ مدرک در سال ۲۰۱۴ افزایش یافت. اطلاعات سال ۲۰۱۵ هنوز تکمیل نشده است اما با این وجود کمیت تولید علم کشور در این سال ۱۲۳۴۶۸ مورد ثبت شده است.

سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام تاکید کرد: حال اگر فقط تعداد مدارک علمی کشور در پایگاه های بین المللی را مبنای محاسبه قرار دهیم  و اطلاعات پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC)  را نادیده بگیریم در می یابیم که بیش از ۵۰ درصد از تولیدات علم کشور نادیده گرفته شده است.

وی گفت: از سال ۲۰۰۰ تاکنون تعداد ۲۶۶۶۷۰ مدرک از جمهوری اسلامی ایران در پایگاه تامسون رویترز (ISI) و تعداد ۳۳۹۴۸۵ مدرک در پایگاه استنادی اسکوپوس ثبت شده است، اما انجام یک بررسی جامع تر و شمارش تعداد مدارک ایران در برخی پایگاه های علمی در سطح بین المللی نشان داد که تعداد مدارک خالص ثبت شده به نام جمهوری اسلامی ایران ۶۳۷۷۵۶ مورد است.

دهقانی افزود: بر این اساس با توجه به آمارهای ارائه شده از پایگاه آی.اس.آی تاکنون تنها ۴۲ درصد و بر اساس آمار اسکوپوس تنها ۵۳ درصد از کمیت تولید علم کشور اعلام شده و مابقی به طور کامل نادیده گرفته شده است.

 وی یادآور شد: براساس کمیت خالص تولید علم کشور در اسکوپوس، ISI و سایر پایگاه های بین الملی مورد بررسی، در سال ۲۰۰۰ از ایران تنها ۲۱۳۶ مدرک در پایگاه های بین المللی ثبت شده بود. این رقم در بین سال های ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۸ به ترتیب به ۴۹۹۷، ۶۷۴۳، ۹۴۹۶، ۱۱۸۸۰، ۱۵۷۳۰، ۲۱۷۶۹، ۳۰۰۲۵ و ۳۸۹۵۵ مورد رسید. 

سرپرست ISC خاطرنشان کرد: در خلال سال های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۵ مجدد این روند بیانگر افزایش تعداد مدارک کشور است که به ترتیب ۴۶۲۴۸، ۵۲۸۵۶، ۶۶۴۰۶، ۷۳۴۰۰، ۷۷۳۲۹، ۸۲۰۵۴ و ۸۳۱۹۷ مدرک را شامل می شود.

وی گفت: اطلاعات سال ۲۰۱۵ هنوز به صورت کامل ارائه نشده است و در سال ۲۰۱۶ نیز تاکنون ۱۴۵۳۵ مدرک از ایران در پایگاه های بین المللی نمایه سازی شده است. باید خاطر نشان کرد اگر سایر پایگاه های اطلاعات علمی بین المللی نیز مورد بررسی قرار گیرند قطعا میزان کل تولید علم کشور حتی بیش از آن چیزی است که در اینجا به آن پرداخته شده است.

دهقانی گفت: هر چند پایگاه های استنادی به نمایه سازی معتبرترین نشریات و کنفرانس های بین المللی می پردازند، اما سیاستگذاری برای بهبود وضعیت علمی نیازمند آگاهی از کل میزان توانایی پژوهشی است که در کشور صرف می شود.

وی افزود: در سال ۲۰۱۴ نزدیک به ۱۴۵۰۰۰ پژوهش در مجلات و کنفرانس های علمی منتشر شده است. اگر این ظرفیت پژوهشی به درستی هدایت شود، با توجه به تاکیدات اخیر مقام معظم رهبری در خصوص ادامه‌ حرکت پرشتاب علمی آنگاه یک انقلاب علمی در کشور صورت خواهد گرفت.

سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) یادآور شد: البته نگاه آماری صرف به کمیت تولید علم بدون تحلیل آن ها و بکارگیری آن ها در راستای توسعه علمی آفتی برای علم کشور است.

وی اضافه کرد: تلقی کشور از رشد علمی، تعداد مدارک ثبت شده در پایگاه های استنادی است. با این حال تقریبا در تمامی سال ها تعداد مدارک ثبت شده از جمهوری اسلامی ایران در سایر پایگاه های علمی دنیا بیش از دو پایگاه ISI و اسکوپوس است. به علاوه، سرعت رشد اطلاعات کشور در پایگاه های علمی بین المللی نیز بیش از پایگاه های استنادی است.

دهقانی گفت: این در حالی است که در تمام اعلام آمارهای تولید علم به پایگاه های استنادی اسکوپوس و ISI تکیه می شود. اهمیت این مسئله در آگاهی از وضعیت موجود و برنامه ریزی مبتنی بر اهداف عالی کشور است.

وی افزود: ظرفیت کمیت تولید علم کشور حاصل از انتشارات بین المللی بیش از آن چیزی است که تاکنون اعلام شده بود و برنامه ریزی برای این ظرفیت بالا از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است.

دهقانی گفت: پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) تنها مجلات و کنفرانس های معتبر علمی را نمایه سازی می کند، از همین رو میزان تولید علمی که در سطح کشور صورت می پذیرد بیش از آن چیزی است که در این پایگاه نمایه سازی می شود، قاعده ای که برای کل دنیا صادق است.

وی گفت: آن بخش از کمیت تولید علم باید مورد شمارش قرار گیرد که از حداقل استانداردهای علم و نشر آن برخوردار باشد. در سال ۲۰۰۰ در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) ۲۸۷۴ مقاله مجله و ۱۶۰۷ مقاله کنفرانس ثبت شده بود.

سرپرست (ISC) گفت: تعداد مقالات مجلات معتبر در طی سال های بعدی به سرعت افزایش یافت به نحوی که در بین سال های ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۴ به ترتیب ۶۴۴۹، ۶۶۵۱، ۷۵۱۵، ۸۷۹۲، ۱۲۶۷۳، ۱۵۴۱۷، ۱۸۳۳۵، ۲۰۹۰۹، ۲۵۶۰۵، ۳۲۳۰۴، ۳۶۵۵۲، ۴۲۰۶۸، ۴۵۹۴۳ و ۴۷۴۳۲ مدرک از ایران در این پایگاه نمایه شده است.

وی افزود: اطلاعات سال ۲۰۱۵ هنوز تکمیل نشده است و تاکنون تعداد ۲۲۰۰۶ مدرک از نشریات کشور در این پایگاه نمایه سازی شده اند.

دهقانی افزود: همچنین در بین سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۵ در معتبرترین کنفرانس های علمی کشور به ترتیب تعداد ۲۶۸۷، ۲۹۹۷، ۳۸۹۴، ۴۱۲۰، ۱۰۰۷۸، ۱۲۸۴۶، ۱۵۷۰۵، ۱۷۵۴۹، ۱۹۸۵۳، ۲۰۸۴۳، ۲۱۵۶۴، ۲۳۰۰۱، ۲۴۱۳۰، ۲۶۱۱۰ و ۲۷۶۳۳ مدرک در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) از تولیدات علمی کشور نمایه سازی شده است.

وی گفت: لازم به ذکر است که اطلاعات سال ۲۰۱۵ هنوز به صورت کامل نمایه سازی نشده است.

دهقانی یادآور شد: باید توجه کرد که کمیت تولید علم تنها یکی از ابعاد توسعه و رشد علمی است و تکیه صرف بر این شاخص مانع از توسعه علمی کشور خواهد شد، زیرا کمیت تولید علم شرط لازم برای رشد علمی است اما شرط کافی نیست.

وی اضافه کرد: سند سیاست های کلان علم و فناوری ابلاغی توسط مقام معظم رهبری نیز بر این نکته تاکید دارند و کسب مرجعیت علم و فناوری، تعاملات علمی و فناوری با سایر کشورهای جهان و اثرگذاری اقتصادی و اجتماعی، علم تولید شده را مورد تاکید قرار داده اند. آگاهی از ظرفیت های فعلی کمیت تولید علم کشور امکان برنامه ریزی بهتر را فراهم خواهد آورد.

سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) ادامه داد: قدر مسلم، دنیا مرجعیت پایگاه های استنادی را پذیرفته است زیرا که این پایگاه ها سعی می کنند تا مجلات و کنفرانس هایی را نمایه سازی کنند که مرجع بوده و از اعتبار لازم برخوردارند، اما نگاه مطلق به این پدیده آفت هایی را نیز به دنبال دارد.

وی گفت: لازم به ذکر است که مرجعیت پایگاه های استنادی باعث شده که بیش از سایر پایگاه ها برای استخراج آمار کمیت تولید علم مورد توجه دنیا قرار گیرند، اما تصمیم گیری و اقدام در این زمینه از اهمیت فراوانی برخوردار است زیرا پتانسیل و توانایی پژوهشی کشور باید در مسیر رشد و بالندگی با در نظر گرفتن اهداف اسناد بالا دستی و در جهت دستیابی به مرجعیت علمی هدایت شود.

سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) گفت: مساله هدفمند کردن کمیت تولید علم، سرمایه گذاری اجتناب ناپذیر در جهت توسعه علمی کشور است. هر اثر علمی که در نتیجه یک پژوهش منتشر می شود را می توان به یک دانه زنجیر تشبیه کرد و در صورتی که این دانه ها  به هم متصل شوند استحکام می یابند.

وی یادآور شد: بنابراین اندیشیدن به کمیت تولید علم هر چند به عنوان یک شرط لازم شایسته است، اما بکارگیری آن به عنوان شاخص اصلی توسعه علمی کشور راهبردی اشتباه است. در اینجا خلا یک برنامه جامع پژوهشی که نقش راهنما و هدایت گری را برای دانشگاه ها، موسسات تحقیقاتی و پژوهشگران ایفا نماید احساس می شود.

دهقانی گفت: هدف این برنامه باید هدایت پژوهشگران به سمت و سویی باشد که بدانند در چه حوزه ای پژوهش کنند تا بیشترین سودمندی را نصیب خود و کشورشان نمایند و البته تعیین محل انتشار نتایج تحقیقات با توجه به اولویت های پژوهشی کشور نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.