نگاهي به كتاب "مشروطه ايراني"

به گزارش خبرنگار مهر، اهميت انقلاب مشروطه در تاريخ معاصر ايران غير قابل انكار است. در طي صد سالي كه از اين واقعه مهم مي گذرد بسياري از تحولات عملي و نظري جامع ايراني تحت تاثير همين تحول بوده است. در حوزه عمل، حوادثي چون كودتاي 1299، نهضت ملي شدن نفت در 1329 و انقلاب اسلامي 1357 متاثر از اين واقعه مهم بوده اند، اما در حوزه نظر نيز چه بسيار پژوهش ها و تحقيقاتي كه در اين زمينه صورت گرفته و از جنبه هاي مختلف اين مهم را مورد كاوش قرار داده اند. يكي از كتابهايي كه در دو سه سال اخير وارد بازار شده و واكنش هاي متفاوتي را هم برانگيخته كتاب "مشروطه ايراني" نوشته ماشاءالله آجوداني است كه براي اولين بار در سال 1382 توسط نشر اختران به چاپ رسيد. كتاب شامل دو فصل كلي است كه فصل اول با عنوان قدرت و حكومت خود شامل ده بخش است و فصل دوم با عنوان از دفتر روشنفكري 9 بخش را شامل مي شود. شايد بتوان گفت هدف و انگيزه اصلي مولف در اين كتاب اين بود، تا به نقد و بررسي كاربرد مفاهيم جديد و برآمده از تجدد در تاريخ معاصر جامعه ايران بپردازد.

نويسنده معتقد است كه بسياري از مفاهيم مدرن كه از يك زبان و فرهنگ بيگانه وارد جامعه ما شده بود به خاطر اينكه در زبان و فرهنگ ايران هيچ گونه سابقه اي نداشت ، دچار سوءبرداشت و سوءكاربرد شده . مفاهيمي چون دولت و ملت، عدالت، آزادي، مساوات ، قانون و ... تحت تاثير زبان و فرهنگ ايراني از معاني اصلي خود تهيه شده و رنگ زبان فرهنگ ايراني به خود گرفتند. خود اين امر باعث نوعي اغتشاش زباني و گرفتاري هاي عملي شده است. اين گونه برخورد با مفاهيم جديد نه تنها مشكلي را حل نكرد بلكه خود منجر به درگيريهايي شد كه سر از كودتاي 1299 درآورد. نه تنها مردم بلكه روشنفكران ما هم در درك و فهم مفاهيم جديد ، همان محدوديتهاي زباني و تاريخي را داشتند.

اينان نيز در برخورد با مفاهيم مدرن تجربه زباني  و تاريخي خود را به آنها تحميل مي كردند به همين خاطر بررسي تاريخ جديد ايران بدون در نظر گرفتن اين نوع تقليل و تطبيق دادنها و مهمتر از آن بدون درك و شناخت صحيح تجربه هاي زباني و تاريخي حاصلي جز سوءبدخواني و بدفهمي متون تاريخي و تفسير نارواي واقعيتهاست كه گاه كار را خواسته يا ناخواسته به تحريف تاريخ نيز مي كشاند.

در همين راستا فصل اول كتاب مباحث متعددي را در بر مي گيرد، مباحثي چون حكومت و تلقي شيعه از حكومت و بررسي سابقه برداشت ايرانيان از قدرت و حكومت بحث مهمي است كه در نهايت انديشه هاي جديد را نيز تحت تاثير قرار داده و معاني مورد نظر سنت بر مفاهيم مدرن تحميل مي شود.

بحث درباره حكومت صرفا به بحثها و جدلهاي نظري محدود نمي شود بلكه در عمل به كشمكش هاي دامنه دار اجتماعي - سياسي نيز منجر مي شود. به همين خاطر ساختار دو قدرت مسلط سياسي و اجتماعي جامعه ايران در دوره قاجار يعني ساختار قدرت روحانيون و سلطنت از موضوعاتي است كه در فصل اول مورد بررسي قرار مي گيرد. فصل دوم كتاب نيز با عنوان از دفتر روشنگري به سرنوشت پرتناقض روشنفكران مشروطه خواهد و به سرنوشت "آزادي" در ايران مي پردازد كه ارتباط بنيادي با فصل نخست دارد. طي فصل دوم هم اشخاص و برخي روشنفكران و نوآوران مثل مشيرالدوله ، مستشارالدوله و  ملكم خان مورد نظر است و هم موضوعاتي چون بحران تجدد، و حزب اجتماعيون عاميون مورد بررسي قرار گرفته است. در مجموعه مي توان گفت كه مولف توانسته برخي شواهد را براي فرضيه خود ارائه دهد كه مفاهيم مدرن در بستر جامعه ايراني معاني متفاوتي را عرضه كردند. يعني به قول نويسنده دچار نوعي سوءتعبير شدند كه عوارض بسياري براي جامع ايراني داشته است.

از اين نظر كار مؤلف قابل توجه و تقدير است. اما در يك نقد كوتاه شايد بتوان گفت آيا غير از آن چيزي كه اتفاق افتاد مگر ما انتظار ديگري هم داشته ايم. اين امر طبيعي است كه وقتي مفاهيمي بيگانه وارد زمينه و بستر فرهنگي ديگر مي شود طي يك روند ديالكتيك با فرهنگ و تاريخ و آنچه كه در واقعيت عيني وجود دارد، معاني خاص خود را پيدا مي كند . بنابراين شايد بتوان گفت: اتفاق عجيب و غريبي نيفتاده ، و حتي احتمالاً غير از اين هم نمي توانسته اتفاق بيفتد.