رمضان به‌صرف رسوم ناب؛ «چای چورکی» کام روزه‌داران را شیرین می‌کند

خبرگزاری مهر-گروه استانها: شاه‌بیت ماه‌های سال رخ نشان داده است، ماهی که در آن پروردگار سفره محبت خود را به اندازه تمامی هستی می‌گشاید تا برکت، بیش از پیش جهان را در بر بگیرد و انسان‌ها نیز هر یک به وسع خود از خوان رحمت الهی سهمی داشته باشند.

در این میان مردم استان زنجان، در روزگاران گذشته آداب و رسوم خاصی را در ماه رمضان انجام می‌دادند که امروزه گرد و غبار روزگار بخشی از خاطرات آن روزها را گرفته است و برخی از آن‌ها نیز هنوز در بین مردم رواج دارند.

زنجانی‌ها به پیشواز رمضان می‌روند

 روزه داری مؤمنین زنجانی معمولاً هم زمان با آخرین روز ماه شعبان و برخی مواقع نیز یک هفته قبل از آغاز ماه رمضان، تحت عنوان «روزه پیشباز(روزه پیشواز)» آغاز می شود و در عیدسعید فطر خاتمه می‌یابد. 

در طول ماه رمضان که به زبان ترکی «اوروشلیق» یا «اوروشلوق» و یا «اوروشلوق آیی» خوانده می شود مساجد، اماکن مقدس و نمازخانه های این استان مملو از جماعت روزه داری می شود که با انگیزه تکمیل عبادت و کسب فیض بیشتر، نمازهای یومیه را به جماعت برگزار می کنند. 

فعالیت های دینی و مذهبی در این ماه در شهرها و روستاهای استان به اوج خود می رسد و کلاس های ویژه قرائت، تفسیر و تعلیم قرآن، جلسات احادیث، علوم دینی و فقهی به طور گسترده در اماکن مقدسه و منازل مردم برگزار می شود.

آحاد مختلف مردم این استان از قدیم الایام اعتقاد داشته اند، ماه رمضان با خود خیر و برکت می آورد و اعضای خانواده ای که در آن روزه خوار بدون عذر موجه وجود داشته باشد از نعمات و برکات بیکران ضیافت خداوندی محروم می شوند. 

تعابیر ۳ دهه ماه رمضان در زنجان

مردم زنجان روزه گرفتن در دهه اول ماه مبارک رمضان را«یوقوشا داشینان- چیخماق»(حرکت در سربالایی تند کوه با بار سنگ)، ده روز دوم این ماه را«یوقوشا کرپیجینن چیخماق» (بالارفتن از دامنه کوه با بار خشت) و روزه داری در دهه ی سوم این ایام پربرکت را«انیشه قاشماق سو ایچماق کیمیندی»(پایین آمدن از دامنه کوه مثل آب خوردن است) تعبیر می کنند. 

 به اعتقاد مردم زنجان، در ماه مبارک رمضان اعضای بالغ خانواده ها از ثواب روزه های کله گنجشکی( به زبان محلی«طبقه اوروجی») کودکان و افراد نابالغ برخوردار می شوند.

زنجانی ها معتقدند ثواب روزه های کله گنجشکی کودکان و افراد نابالغ به پدر و مادرها هم می رسد. به همین خاطر والدین، کودکان خود را به گرفتن روزه های نصفه روز تشویق می کنند و در مقابل هر روزه کله گنجشکی مبلغی را به عنوان جایزه به فرزند خود می دهند و در اصطلاح آن ثواب را می خرند.

زنجانی ها در سال های دور که وسایل ارتباطی چون رادیو و تلویزیون به ندرت و تنها در منازل تعدادی از متمولان شهر یافت می شد، زمان افطار را با استفاده از رشته های نخ سیاه و سفید تعیین می کردند. به همین منظور دو رشته نخ سیاه و سفید را در مقابل چشم قرار داده و زمانی که چشم قادر به تشخیص این دو رنگ از هم نمی شد، افطار می کردند. 

هر محله یک مناجات خوان

در روزگاران گذشته زنجانی‌ها نیز برای بیداری در سحر روش‌های مختلفی داشتند، ساعت شماطه‌ای رومیزی یا دیواری زنگدار کوک می‌شد تا سحرگاه با زنگ بلندش اعضای خانواده را از خواب بیدار کند. 

 بیداری یکی‌از اهالی محله هم کافی بود تا کم‌کم همه بیدار شوند، همسایه، دیوار همسایه بغلی را با مشت و یا با یک وسیله ای می‌زد، یکی به‌در خانه دیگری می‌رفت و او نیز به نوبه خود همسایه و آشنای دیگری را بیدار می‌کرد. 

در روزگاران گذشته، همسایه‌ها هوای هم را داشتند، نمی‌گذاشتند کسی خواب بماند و بدون سحری روزه بگیرد،البته هر محل برای خودش مناجات خوان داشت که سحرگاه با صدای رسای خود بر بام خانه‌اش مناجات می‌خواند و به‌هنگام اذان صبح مناجاتش را به‌اذان پیوند می‌داد.

مردم زنجان قبل از فرا رسیدن ضیافت الهی دست به کار می‌شدند، طوری که فاطمه حسینی یکی از زنان خوش‌ذوق این خطه که حالا گذر روزگار سپیدی موهایش را نشان می‌دهد، از آن روزها می‌گوید: مردم در آن روزها که به بیش از ۶۰ تا ۷۰ سال پیش باز می‌گردد یک هفته تا ۱۰ روز قبل از شروع ماه مبارک دست به کار می‌شدند.

او ادامه می‌دهد: زنان به امورات منزل می‌رسیدند و مردان را در جریان آنچه برای ماه رمضان لازم است قرار می‌دادند تا مایحتاج این ماه را برآورده کنند. از آن‌سو نیز پیران و بزرگان خاندان به سر خود حنا می‌زدند و به همین ترتیب تک‌تک اعضای خانواده با نظافت و زیبایی خاصی وارد مهمانی می‌شدند. مثلا برای راز و نیاز بهتر، بیشتر زنان برای خود و دختران‌شان چادرنماز نو می‌دوختند.

هنوز هم رسم پاکیزگی خانه در میان مردم رواج دارد، هر چند این روزها مردم خانه‌های خود را به خاطر عید نوروز به تازگی گردگیری کرده‌اند، اما اهمیت و ارزش ماه رمضان، آنان را از تمیزی و نظافت خانه و خود غافل نمی‌کند.

حسینی از خرید روغن حیوانی و آماده‌کردن برنج سخن به میان می‌آورد؛ مردم در کنار اینکه غذای مورد نیاز خود را مهیا می‌کردند تا بتوانند روزه را با انرژی تمام به درستی به جا بیاورند دختران ۹ ساله و پسران ۱۵ ساله را نیز راهنمایی می‌کردند و نکاتی که باید در روزه‌داری رعایت کنند به آنان می‌آموختند.

تاباق اوروجی

وی اضافه می‌کند: «تاباق اروجی» نیز برای کودکانی بود که به سن بلوغ نرسیده بودند. درست مثل روزه کله‌گنجشکی که هنوز هم وجود دارد. این کودکان از ظرف نان چیزی نمی‌خوردند تا وقت ناهار که والدین‌شان غذایی بدهند و دوباره تا وقت افطار روزه خود را ادامه دهند. این کودکان خوردن غذا را در میانه اوقات ناهار و شام بد می‌دانستند و حاضر نبودند روزه کوتاه خود را بشکنند و با همین نگاه روزهای خود را می‌شمردند تا زودتر بزرگ شوند و روزه کامل بگیرند. اطرافیان نیز به همین دلیل برای‌شان پاداشی در نظر می‌گرفتند.

حسینی از دعای سر افطار این چنین می‌گوید: در لحظه افطار از کودکان و کم‌سن و سالان درخواست می‌کردند که همه را دعا کنند. یکی از سنت‌های زیبای این ماه این بود که همه به خواندن سوره‌های قرآن توسط یکدیگر گوش می‌دادند تا اگر خطایی در قرائت وجود داشت رفع شود.

بیداری سحر

هنوز هم صدای دعای سحر در گوش بسیاری زمزمه می‌شود و ننه کلثوم درباره رسوم آن می‌گوید: آن روزها که بیشتر خانه‌ها کاه‌گلی بود، مردم در زمان سحر با کوبیدن دیوار همسایه، به صدا درآوردن در خانه‌ها یکدیگر را بیدار می‌کردند و گاه نیز از پشت‌بام همسایه را خبر می‌کردند که وقت سحر شده است.

لحظه افطار شیرین است. بسیاری لذت روزه خود را در این لحظه بیشتر می‌فهمند که به گفته این مادربزرگ که حالا نتیجه‌های خود را به خانه بخت فرستاده، پخت برخی از غذا‌ها از جمله آش، آبگوشت، حلیم و دیگر غذاهای سنتی‌ باب بوده و هر کسی از غذای خود سهمی به همسایه خود می‌داد به خصوص به افراد مستمند.

«چای چورکی» شیرنی مخصوص زنجانی ها در رمضان

آش «اوماج» از جمله آش‌های مخصوصی بود که ماه رمضان طعام روزه‌داران بود. آش ترش نیز که مخصوص زنجانی‌ها است جایگاه خاصی بین مردم داشت.

پختن حلیم و حلوای شیره به عنوان بخشی از غذاهای نذری نیز جای خود را داشت و همه این غذاها را مردم با عشق می‌پختند تا عطر آن هر رهگذر و همسایه‌ای را جذب خود کند. هنوز هم نان‌چایی، بربری، فتیر، شیرمال روغنی و شیرین، زولبیا و بامیه و پشمک کام مردم روزه‌دار زنجان را که در استان پخت و عرضه می‌شود شیرین می‌کند.

«چای چورکی» یا به زبان فارسی نان چایی زنجان، یکی از شیرینی های سنتی است که معمولاً در ماه مبارک رمضان پخت می شود.

با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان بازار پخت نان چایی در زنجان رونق گرفته و روزه داران استقبال گرمی برای خرید این نان انجام می دهند

این نان یکی از شیرینی های سنتی وسوغاتی های زنجان بوده و درطی سال پخت می شود ولی در ماه مبارک رمضان، پخت و پز این نان بیشتر شده و سر سفره افطار اغلب زنجانی ها به چشم می خورد و از خوردن آن لذت می برند.

عزاداری ماه رمضان

زنجانی‌ها در شب‌های قدر نیز همچون حالا که به پایتخت‌نشینان شور و شعور حسینی شهرت یافته‌اند در سوگ پدر بی‌نظیر سید و سالار شهیدان می‌نشستند و با برپایی آیین‌های ویژه و خاصی از قبیل دعا و نیایش، شرکت در محافل معنوی دعای جوشن کبیر، اقامه نماز هفت قل‌هواللهی، حضور درمساجد و تکایا و قرآن‌ سرگرفتن، ۱۹، ۲۱ و ۲۳ ماه مبارک رمضان را عزاداری می‌کردند.

دوختن کیسه برات

دوختن کیسه برات یا «برات کیسه‌سی» به زبان ترکی در آخر ماه رمضان به تعداد اعضای خانواده نیز از آداب و رسوم مردم این منطقه بود که تقریبا هنوز هم در میان مردم ارزش خود را دارد.

این رسم به گونه‌ای بود که مادر خانواده این کیسه را در مسجد و بین دو نماز ظهر و عصر و دعاهای تعقیبات نماز، با پارچه‌ تازه و مناسبی می‌دوخت. برای بریدن نخ و پارچه این کیسه به ‌جای چاقو و قیچی از دندان‌ها استفاده و یک سکه «پول» نیز در قسمت پایین آن طوری قرار داده می‌شد که دیگر پول‌هایی که در طول یک سال در آن می‌گذاشتند با سکه اولیه که چند قرآنی بیش نبود قاطی نشود.

بسیاری این کیسه را کیف پول خود می‌کردند و با پول‌های جمع‌آوری شده به زیارت می‌رفتند و گاهی نیز فرزندشان را راهی خانه بخت می‌کردند. سپس به سراغ کسی می‌رفتند که از او آن سکه را گرفته بودند و برای دست خیر بودنش تشکر می‌کردند.

به ‌اعتقاد زنجانی‌ها اگر این کیسه‌ها توسط پنج زن سیده که اسامی آن‌ها فاطمه یا یکی‌ از القاب حضرت زهرا(س) باشد لمس شود، برکت و نعمت خدا به ‌همراه این کیسه‌ها به خانه‌های آنان می‌آید و اعضای خانواده به آرزوی خود می‌رسند.