خبرگزاري مهر - گروه دين و انديشه: بحث از ساختار معرفت و توجيه از جنجال برانگيزترين مباحث معرفت شناسي معاصر است. قديمي ترين ديدگاه در اين زمينه مبناگرايي (foundationalism) نام گرفته است. اين ديدگاه در ميان فلاسفة يونان و نيز فلاسفه قرون وسطا و برخي از فيلسوفان جديد مطرح بوده است. در آثار فلاسفه اسلامي هم اين ديدگاه به چشم مي‌خورد. بر طبق مبناگرايي سه ادعا دارد: اولاً، باورهاي ما بر دو دسته‌اند: باورهاي پايه، و باورهاي غيرپايه. ثانياً باورهاي پايه نيازي به توجيه ندارند و باورهاي غيرپايه به توجيه نيازمندند. ثالثاً، باورهاي غيرپايه براساس باورهاي پايه توجيه مي‌شوند.
مبناگرايان ساختار معرفت بشري را مانند يك هرم در نظر مي‌گيرند كه در قاعدة آن باورهاي پايه قرار دارند و باورهاي غيرپايه در بالا و به طرف رأس جاي گرفته‌اند. ملاط اين هرم قوانين منطقي ااند و باورهاي غيرپايه به وسيلة قوانين منطق با باورهاي پايه ارتباط دارند.
ديدگاه ديگر رقيب كه در ميان فلاسفة جديد مطرح شد انسجام گرايي (coherentism) است. برطبق اين ديدگاه، باورهاي پايه وجود ندارند و همة باورهاي ما غيرپايه‌اند. از اين گذشته، توجيه صرفاً رابطة سازگاري ميان باورها است. انسجام‌گرايان ساختار معرفت بشري را به كشتي تشبيه مي‌كنند كه بدون لنگر و آزاد در اقيانوس در حال حركت است. اين كشتي نمي‌تواند در جايي لنگر بيندازد (و آن را مبنا قرار دهد).
مبناگرايان استدلال‌هاي گوناگوني را در دفاع از مبناگرايي اقامه كرده‌اند. در مقابل، انسجام‌گرايان تلاش كرده‌اند آنها را نقد كنند و ماجراي بحث بر سر اين استدلال‌ها همچنان ادامه دارد. اين نكته را هم نبايد ناديده گرفته كه مبناگرايي انواع بسيار زيادي دارد كه از ديدگاه‌هاي متفاوت نسبت به ماهيت باورهاي پايه ناشي شده‌اند. برخي از مبناگرايان قايل شده‌اند كه باورهاي پايه خطاپذيرند و به اعتقاد برخي ديگر، اين باورها خطاناپذيرند. همچنين، برخي از آنان كثرت‌گرا هستند و باورهاي زيادي را پايه دانسته‌اند. برخي هم تنها يك باور را پايه دانسته‌اند و غيره.
در قرن بيستم، انسجام‌گرايي مقبول بسياري از معرفت‌شناسان افتاد، هر چند كه مبناگرايي هم طرفداراني داشت. اما در سال‌هاي اخير موج جديدي از مبناگرايي به راه افتاد و برخي از مدافعان انسجام‌گرايي گونة جديدي از مبناگرايي را مطرح كردند.
به سوي دفاع از مبناگرايي تجربي-لورنس بونجور، وجوه مبناگرايي ارسطويي-سينوي، نظريه بداهت در فلسفه اسلامي، نقش توجيهي داده تجربي، الگويي براي مبناگرايي، مبناگرايي معتدل، توجيه قوي و توجيه ضعيف-الوين گلدمن عناوين اين شماره از فصلنامه ذهن است.
نظر شما