حقّ مشارکت مردم در امور جامعه از منظر امیرالمومنین

به گزارش خبرگزاری مهر، متن زیر گفتاری از مصطفی دلشاد تهرانی است که در ادامه می خوانید؛

حقّ راستی و شفّاف‌سازی امور

در هر حکومتی مردم حقّ دارند که از زمامداران راستی ببینند؛ ‌راستی در معنای وسیع و کامل آن‌.‌ حکومت باید در همۀ امور برای مردم شفّاف‌سازی کند، مگر در اسرار نظامی که علنی شدن معنا ندارد، بلکه امکان آسیبهای جدّی هم وجود دارد. 

از منظر امام علی (ع) حکومت برای مردم و در خدمت مردم است، ازاین رو، چنین امری بدون راستی و شفّاف‌سازی تحقّق نمی‌یابد؛ در این صورت است که همۀ امور یک حکومت به سوی راستی میل می‌کند و انحرافها و خلافها به حدّاقلّ می‌رسد. به دلیل پایبندی به راستی و شفاف سازی است که انحرافها و خلافها دیده می‌شود و جبران می‌شود و اصلاح می‌گردد. 

دیدگاه امام علی (ع) در حکومت داری چنین بود و این را حقّ مردم در حکومت می‌دید و بدان سخت پایبند بود. وی در خطبه‌ای که روز دوم حکومت خویش ایراد کرد و راه و رسم حکومتی خود را با فعل ماضی به معنای آیندۀ قطعی مشخّص کرد، بر این دو امر تکیه کرد و فرمود:

«ذِمَّتِی بِمَا أَقُولُ رَهِینَةٌ، وَ أَنَا بِهِ زَعِیمٌ ... وَاللهِ مَا کَتَمْتُ وَشْمَةً وَ لَا کَذَبْتُ کِذْبَةً»؛  

(پیمان من بدانچه می‌گویم در گرو است، و به درستی گفتارم متعهّد و پایبندم...؛ به خدا سوگند به اندازۀ سر سوزنی را پنهان ندارم، و هیچ نوع دروغی نگویم).  نهج البلاغه ، خطبۀ ۱۶

حکومت امام علی (ع) حکومتی بود که در آن، همه چیز برای مردم آشکار و شفّاف بود و هیچ نوع دروغی به مردم گفته نمی‌شد.  تنها چیزی که در حکومت وی تا زمان معیّن آن آشکار نمی‌شد، اسرار جنگی بود؛ چنان‌که وی دراین باره فرموده است:

«أَلَا وَ إِنَّ لَکُم عِنْدِی أَلَّا أَحْتَبِرَ، دُونَکُمْ سِرّاً إِلَّا فِی حَرْبٍ»؛  

(بدانید حقّ شما در نزد من آن است که چیزی را از شما نپوشانم جز راز جنگ [که از پوشاندن آن ناچارم]). همان ، نامه ۵۰

براساس آموزه‌ها و سیرۀ امام علی (ع)، زمامداران موظّف‌اند با درستی و شفّاف‌سازی تمام، حکومت کنند و هرگز جز با راستی با مردم روبه رو نشوند. آن حضرت فرموده است : 

«وَلْیَصْدُقْ رَائِدٌ أَهْلَهُ»؛  

(هر پیشوایی باید با مردم خود به راستی سخن گوید).  همان ، خطبۀ ۱۰۸

لزوم شفّاف سازی کامل 

در هر حکومتی مواقعی پیش می آید که تلقی مردم از حکومت چنین است که عزل و نصب نابجایی انجام شده ، حیف و میلی صورت گرفته ، امکاناتی نادرست در اختیار کسانی قرار گرفته ، ناتوانی در ادارۀ امور پیش آمده ، و به طور کلی مردم گمان می کنند که ستمی بر آنان رفته است .  

امیر مؤمنان علی (ع) چنان بر راستی و شفّاف‌سازی در حکومت تأکید داشت که در عهدنامۀ مالک اشتر در این باره چنین فرمان داده است :

«وَ إِنْ ظَنَّتِ الرَّعِیَّةُ بِکَ حَیْفاً فَأَصْحِرْ لَهُمْ بِعُذْرِکَ، وَاعْدِلْ عَنْکَ ظُنُونَهُمْ بِإِصْحَارِکَ، فَإِنَّ فِی ذَلِکَ رِیَاضَةً مِنْکَ لِنَفْسِکَ، وَ رِفْقاً بِرَعِیَّتِکَ، وَ إِعْذَاراً تَبْلُغُ بِهِ حَاجَتَکَ مِنْ تَقْوِیمِهِمْ عَلَی اَلْحَقِّ»؛  

(و اگر شهروندان دربارۀ تو ستم روا داشتنی را گمان بردند، دلیل خود را برایشان شفّاف آشکار کن. و با این شفّاف‌سازی ات، گمانهای [بد] ایشان را از خویش بگردان، که در این کار، گونه‌ای پرورش دادن نفست است، و همراهی و نرمشی با شهروندانت، و دلیل آوردنی است که با برپا داشتن و بردن آنان به راه حقّ، به خواست خودت هم رسیده‌ای).   
نهج البلاغه ، نامۀ ۵۳

حقّ مشارکت مردم در امور

در یک حکومت زمانی مردم به درستی از حقوقشان بهره می‌یابند که امکان مشارکتشان به طور واقعی فراهم باشد و بتوانند در تصمیم‌گیریها و ادارۀ حکومت نقش داشته باشند و در نحوۀ کار زمامداران نظارت کنند و نظر دهندو به نظرشان توجّه شود. 

امیر مؤمنان علی (ع) بر این بود که همگان در حکومت مشارکت کنند و نقش داشته باشند، چنان‌که به مردم خویش فرموده است:

«وَ لَیْسَ امْرُؤٌ ـ وَ إِنْ عَظُمَتْ فِی الْحَقِّ مَنْزِلَتُهُ، وَ تَقَدَّمَتْ فِی الدِّینِ فَضِیلَتُهُ ـ بِفَوْقِ أَنْ یُعَانَ عَلَی مَا حَمَّلَهُ اللهُ مِنْ حَقِّهِ. وَ لَا امْرُؤٌ ـ وَ إِنْ صَغَّرَتْهُ النُّفُوسُ وَ اقْتَحَمَتْهُ الْعُیُونُ ـ بِدُونِ أَنْ یُعِینَ عَلَی ذَلِکَ أَوْ یُعَانَ عَلَیْهِ»؛  

(و هیچ‌کس ـ هرچند جایگاهش در حقّ بسی بزرگ بُوَد، و برتری او در دین بسی پیش‌تر از دیگران باشد ـ بالاتر از آن نیست که در گزاردنِ حقّی که خداوند بر عهدۀ او گذاشته است از یاری دیگران بی‌نیاز باشد. و هیچ‌کس ـ هرچند مردمان او را کوچک شمارند و در دیدۀ آنان بی‌مقدار به حساب آید ـ خُردتر از آن نیست که نتواند دیگران را در گزاردن حقّ یاری دهد یا نخواهد که بر انجام دادن وظیفه او را یاری دهند).   
نهج البلاغه ، نامۀ ۵۳

از وظایف اساسی حکومت، زمینه‌سازی برای مشارکت همگان در امور است؛ به گونه‌ای که هیچ‌کس از مشارکت محروم نشود و هیچ‌کس خود را بی‌نیاز از آن نخواند. امام علی (ع) خود در این زمینه تلاش می‌کرد و راه را بر همگان می‌گشود تا هرکس به تناسب خود، مشارکت نماید؛ وی دراین باره فرموده است:

«فَلَا تَکُفُّوا عَنْ مَقَالَةٍ بِحَقٍّ، أَوْ مَشُورَةٍ بِعَدْلٍ»؛  

(پس، از گفتاری به حقّ، یا رایزنی به دادگری بازنایستید).  همان ، خطبۀ ۲۱۶

حکومت ها هرقدر هم که تلاش کنند و در انجام دادن وظایف خود خالصانه عمل نمایند، بدون کمک و مشارکت عموم مردم به اهداف خود نمی‌رسند.