بحران سوریه و چالش پیچیده و چند وجهی اردن؛ درگیری منافع و ملاحظات

خبرگزاری مهر، گروه بین الملل- علیرضا عرب: چند سال پیش، تظاهرات ضد حکومتی در شهر معان اردن توسط جریان نزدیک به داعش راه افتاد که خواستار دستگیری و اعدام ملک عبدالله شاه اردن شدند. این واقعه سبب عزل برخی از سران دستگاه امنیتی و اطلاعاتی اردن شد. اردن به شدت مقابل گروه های تکفیری مثل داعش و جبهه النصره  آسیب پذیر است. پیوستگی فرهنگی، جغرافیایی و اجتماعی اردن و سوریه زمینه مساعد برای تسری بحران را فراهم می کند.

بافت قبیله ای در مناطق صحرایی اردن، حضور اردنی ها در گروههای تکفیری مثل داعش و جبهه النصره، هم مرز بودن با صحرای سیناء، سوریه و عراق که تروریست های تکفیری در آنها حضور فعال دارند، بر این موضوع موثر است. همچنین در جنوب سوریه (استان های درعا، سویدا، قنیطره) ۲ نیروی عمده وجود دارد:

الف) ارتش آزاد

ب) تکفیریها (داعش- جیش خالد بن ولید)

اردن از ابتدا با ارتش آزاد ارتباط داشته و در امر آموزش و انتقال نیرو به آنها کمک می کرده است. ارتش آزاد (جیش الحر) نزدیک به ۶۵ درصد استان درعا و بخشی از استان های قنیطره و سویداء را در اختیار دارد و مرکز اصلی آن در جنوب سوریه است و در شمال سوریه عمدتا نیروهای تکفیری حضور دارند و ارتش آزاد حضور موثر و پررنگی ندارد. البته نیروهای ارتش آزاد در عملیات سپر فرات در کنار ارتش ترکیه حضور دارند که اکنون درصدد اشغال شهر الباب هستند و طبق اعلام دولت ترکیه بعد از شهر الباب در پی پیشروی به سمت شهر منبج و نهایتا الرقه هستند اما تمرکز اصلی ارتش آزاد در جنوب سوریه و در استان های درعا، سویداء و قنیطره است.

اینجا ردپای رژیم صهیونیستی هم که طبق قرارداد «وادی عربه» در سال ۱۹۹۳ با اردن به سازش رسید، هم به چشم می خورد؛ هم به منظور تشدید اختلافات در منطقه و هم به منظور مدیریت بحران.

هم اکنون قریب به ۲۰ درصد جمعیت اردن (۵ میلیون نفر) آوارگان سوری هستند که وارد اردن شدند. یعنی ۱/۵ میلیون آواره سوری وارد اردن شده است و کمپ «زعتری» بزرگترین مرکز آوارگان سوری در اردن است. کمک های خارجی در مدیریت این آوارگان نقش اساسی داشته است.

اردن دچار یک چالش با پیچیدگی های روزافزون شده است که عبارتند از:

 ائتلاف با غرب و آمریکا

اردن باید با راهبردها و تاکتیک ها و مواضع آمریکا و غرب در قبال سوریه هماهنگ باشد. اردن کمک های مالی سالانه نیم میلیارد دلار از آمریکا دریافت می کند. آمریکا در اردن پایگاه دارد و به آموزش تروریست های سوری می پردازد. اردن به همراه آمریکا، انگلیس، فرانسه و رژیم صهیونیستی از طریق اتاق عملیاتی «موک» آموزش، هدایت و تجهیز معارضین جنوب و ارتش آزاد را به عهده دارند. در جنوب و به ویژه استان درعا، ارتش آزاد و سپاه «خالد بن ولید» که وابسته به داعش است و از ادغام عناصر گروه های موسوم به جماعه المجاهدین، لواء شهدای یرموک و المثنی به وجود آمده است، در تقابل و رقابت با یکدیگر هستند.

 ائتلاف با سعودی و شیوخ حاشیه خلیج فارس

اردن باید با راهبردها و مواضع آنها در قبال سوریه هماهنگ باشد. شهروندان اردنی در شیخ نشین ها مشغول به کار هستند. اردن کمکهای سالانه نفتی و مالی از شیوخ دریافت می کند. عربستان سعودی و شیوخ حاشیه خلیج فارس نیز از اردن به عنوان پایگاهی جهت هدایت، تجهیز، آموزش و تقویت تکفیریهای سوریه استفاده می کنند.

مثلا سعودی ها در شهر مرزی «اربد» پایگاهی جهت هدایت، تجهیز و آموزش گروه های تکفیری ایجاد کرده اند و اردن به علت کمک های مالی، خدماتی که از عربستان سعودی و شیخ نشین های خلیج فارس به صورت سالیانه دریافت می کند، علیرغم لطمه به منافع و امنیت ملی خود، مجبور به همراهی است.

 وجود زمینه مساعد جهت فعالیت گروه های تکفیری در اردن و تاثیر پذیری بالای اردن از بحران سوریه

دستگاه امنیتی اردن بارها هشدار داده است که تکفیریها مثل داعش و جبهه النصره تهدیدی واقعی برای امنیت اردن محسوب می شوند. تظاهرات ضد حکومتی در شهر معان توسط جریان های نزدیک به داعش که حتی علیه ملک عبدالله شعار داده شد، در همین راستا ارزیابی می شود. بنابراین تقویت تکفیریها در سطح منطقه اردن را بسیار آسیب پذیر خواهد کرد و سبب انتشار و تسری بحران سوریه به اردن خواهد شد.

 تقویت روزافزون روسیه در منطقه و تغییر توازن قوا به نفع روسیه

توازن قوا در منطقه به نفع محور مقاومت و روسیه در حال تغییر است؛ راهبردها و تاکتیک ها و مواضع روسیه با طرف های غربی و عربی در قبال سوریه متفاوت است و قدرت گیری روزافزون روسیه در منطقه، اردن را وادار به رعایت ملاحظات روسیه و مقاومت خواهد کرد. این چالش فعلی چند وجهی و پیچیده اردن در مواجهه با بحران سوریه است که ناشی از تفاوت و تضاد راهبردها و مواضع و تاکتیک های طرف های متعدد درگیر در بحران سوریه است.

منافع ملی اردن ایجاب می کند که این کشور در پی حل بحران سوریه باشد تا از طرفی سیل آوارگان سوری متوقف شود و از طرفی فرایند تاثیرگذاری جریانهای تکفیری بر صحنه داخلی اردن به حداقل برسد زیرا با شدت گیری فعالیت های ارتش سوریه و پیروزیهای ادامه دار آنها به ویژه در جنوب سوریه یعنی استان های درعا، سویداء و قنیطره نه تنها اردن شاهد موج دوم آوارگان سوری خواهد بود بلکه موجی از ورود تکفیریهای فراری از جنوب سوریه به داخل خاک اردن را شاهد خواهیم بود که سبب همدلی و همسویی هرچه بیشتر جریانهای تکفیری داخل اردن با تکفیریهای فراری از سوریه خواهد شد و احساسات آنها را به ضرر حاکمیت اردن تحریک خواهد کرد.

لازم به ذکر است قریب به ۳ هزار تروریست داعش و جبهه النصره از اتباع اردن هستند و این موضوع بیانگر میزان بالای آسیب پذیری بافت اجتماعی اردن از جریان های تکفیری است.

اردن بافت اجتماعی همگونی ندارد و با یک نگاه تقلیل گرایانه می توان آن را به ۲ بخش تقسیم کرد:

۱-  بافت شهرنشین اردن که عمدتا از فلسطینی های آواره با فرهنگ شهری که عموما در شهرهای بزرگ و به ویژه در پایتخت یعنی شهر امان ساکن هستند.

۲- بافت بدوی و عشایری اردن که دارای فرهنگ قبیله ای هستند و عمدتا در صحراها و روستاها زندگی می کنند.

این بخش عشایری و بدوی علی الخصوص مستعد اثرپذیری و همدلی با جریان های تکفیری هستند. تظاهرات معروف در شهر معان اردن در حمایت از داعش و تکفیری ها که رنگ ضد حکومتی به خود گرفت مرتبط با همین بخش بدوی بود اما اردن در ارتباط با بحران سوریه به علت ملاحظات سیاسی و اقتصادی فوق الذکر در قبال طرف غربی و عربی، توان پیگیری منافع ملی خود را به نحو مستقل ندارد.

اردن از سویی متحد آمریکا است و از سویی دیگر، دارای روابط چند گانه با عربستان سعودی و شیوخ خلیج فارس نیز هست. با آنها روابط مالی، اقتصادی، خدماتی و نظامی و ...دارد. راهبردها و مواضع و سیاست های طرف غربی اعم از آمریکا و اروپا و نیز طرف عربی سعودی و شیوخ در قبال بحران سوریه متعدد و متفاوت و متضاد است. این منبع فشار و چالش پیچیده و چند وجهی است که اردن با آن مواجه است.

از نظر منافع ملی اردن، حل بحران سوریه در اولویت است اما اردن تابع ملاحظات متعدد فوق الذکر، قادر به تامین آن نیست. لذا به نظر می رسد که اردن از طرفی به طور غیر مستقیم تابع ملاحظات سعودی و متحدینش مجرای تجهیز و آموزش گروه های تکفیری است و از طرف دیگر پیرو ملاحظات آمریکا و غرب محل تجهیز و آموزش ارتش آزاد که مقر و محل اصلی فعالیت آن در جنوب سوریه است قرارداشته است و علی رغم اینکه ادامه بحران سوریه خلاف امنیت ملی اردن بوده است اما اردن به طور مستقل در خصوص بحران سوریه، قادر به تصمیم گیری در جهت منافع ملی خود نبوده است.

اکنون روسیه و محور مقاومت در منطقه دست بالا را پیدا کرده و ملاحظه ای بنیادین به ملاحظات متعدد و پیچیده اردن افزوده شده است و اکنون روسیه و محور مقاومت سعی در حل بحران سوریه دارند و اردن هم برای اولین بار قادر و مایل به همراهی با این روند صلح در چارچوب منافع ملی خود است.

سرانجام همانطور که دیگر کشورهای منطقه و همسایه سوریه مثل ترکیه و لبنان، حل بحران سوریه را به سود منافع دراز مدت خود ارزیابی کردند، اردن هم در پرتو شرایط جدید منطقه به حل بحران سوریه متمایل شده است.