خبرگزاری مهر - گروه دین و اندیشه : کتاب‌ها و آثار مکتوب سرنوشتی همانند انسان‌ها دارند. انسان‌های بی‌شمار به دنیا آمده اند و از دنیا رفته‌اند بی‌آن که نام و نشانی از آن‌ها به جای مانده باشد. انسان‌هایی نیز به دنیا آمده‌اند و هرگز از دنیا نرفته‌اند. همواره جوان و زنده‌اند و یاد آنان، ادای احترام به آنان را همراه دارد. "گلشن راز" شیخ محمود شبستری اثری است جاودانه و ماندگار که هیچ‌گاه عمرش به پایان نمی‌رسد و نمی‌میرد. پس از گذشت هفتصد سال از عمر این کتاب، روز به روز جوان‌تر می‌شود. مولف در این کتاب، به زندگی و آثار و عصر شبستری نپرداخته ، بلکه موضوع این کتاب فارغ از شخص و زمین و زمان است. مسئله این اثر مسئله دیروز و امروز نیست؛ مسئله جاودانه بشر است؛ خیال و تخیل است؛ شعر است؛ هنر است.
با نگاهی گذرا به گلشن راز چنین به نظر می‌رسد که شبستری درباره خیال، چندان بحث و گفتگو نکرده است. در همه گلشن راز یک بار واژه «خیالی» و نه بار واژه «خیال» آمده است و اگر یک نسخه بدل را بیفزاییم مجموعاً یازده بار این کلمه در این منظومه به‌کار رفته است.
در بعضی از نسخه‌ها و در شرح شیخ محمد لاهیجی کلمه «حجاب »، «خیال » آمده است. بنابراین اگر بخواهیم براساس بسامد این واژه در گلشن راز داوری کنیم باید بگوییم در اندیشه شبستری، خیال نقش برجسته و عمده‌ای ندارد.
اکنون اگر به نحوی از این ظاهر عبور کنیم و با دقت و تأمل بیشتر به مطالعه گلشن راز بپردازیم، تصویر آن کاملاً دیگر می‌شود و این حقیقت هویدا می‌گردد که گلشن راز، همچنان که از اسم آن برمی‌آید، سرزمین خیال و تخیل است. خیال در این منظومه هم جنبه انتولوژیک (هستی شناختی) دارد و هم جنبه اپیستولوژیک (معرفت شناختی)؛ و در عین حال، تخیل به عنوان روش در سراسر این منظومه دارای حضوری سرسبز و شاداب است.
در کنار واژه خیال و خیالی دسته‌ای از تعابیر و اصطلاحاتی که مربوط به حوزه خیال و تخیل است نیز در گلشن راز به چشم می‌خورد؛ مانند تجلی ، تنزل ، تأویل ، برزخ ، مثل ، مثال ، تمثل ، تمثیل ، تشبیه ، خواب و... که حکایت از حضور جدی و نقش تعیین کننده خیال در اندیشه شبستری دارد.
اگر بخواهیم با رویکردی خیال کاوانه ساختار گلشن راز را نشان دهیم، باید بگوییم که کل این اثر مشتمل بر دو بخش است؛ در یک بخش با مباحث مربوط به حوزه متافیزیک خیال سر و کار داریم که در این جا شبستری به مبانی هستی شناختی و معرفت شناختی خیال می‌پردازد.
در بخش دیگر، از کبریات مباحث خیال، خارج و به گونه صغروی و انضمامی وارد جهان تخیل می‌شود. در این جا شبستری، مباحث کلی خیال را در حوزه تخیلات نشان می‌دهد و بر مصادیق آن‌ها تطبیق می‌کند. در ضمن شبستری در سراسر این منظومه برای بیان مقاصد خود از «روش مقید » تمثیل استفاده می‌کند.
کتاب حاضر متناسب با دو مبحث مذکور، دو بخش را به کندوکاو در آن دو حوزه اختصاص داده است که فصل دوم و سوم کتاب را تشکیل می‌دهد و مطالعه در روش تمثیلی شبستری را به فصل سوم سپرده است. اما قبل از پرداختن به این دو بخش که بدنه بحث به حساب می‌آید، بخشی را آورده‌ایم که جنبه تمهید و زمینه‌سازی دارد برای ورود به مباحث اصلی؛ که این بخش تمهیدی ما را در فهم اندیشه شبستری یاری می‌کند. این فصل که نامش «جایگاه خیال در عرفان ابن عربی» است به بیان دیدگاه شیخ اکبر درباره خیال می‌پردازد.
در عرفان محی الدین مباحث بسیاری درباره خیال و تخیل وجود دارد که پرداختن به همه آن‌ها اثری مستقل و حجیم طلب می‌کند. در فصل اول از این کتاب، پس از بیان کلی نظر ابن عربی درباره خیال، به مباحثی اشاره کرده‌ایم که در فهم نظر شبستری می‌تواند مؤثر و مفید باشد. سرّ پرداختن به نظریه خیال ابن عربی، این است که شبستری در گلشن راز به شدت تحت تأثیر عرفان او است؛ در نتیجه تا ما با نظریه خیال ابن عربی آشنا نشویم، فهم خیال در گلشن راز دشوار خواهد بود. برای این که بدانیم شبستری تا چه اندازه تحت تأثیر ابن عربی است، ذیلاً به مطالعه می‌پردازیم.
کتاب حاضر از سه فصل تشکیل شده که عبارتند از : جایگاه خیال در عرفان ابن عربی، جهان شناسی خیالی در گلشن راز، زبان شناسی خیالی در گلشن راز.
نظر شما