خبرگزاری مهر، گروه استانها: سال گذشته دومین روز از آذرماه بود که سرمای ۱۸ درجه زیر صفر به‌گونه‌ای درختان زیتون، انگور و انار را در شاهرود و میامی با سرمازدگی روبرو کرد که بسیاری کشاورزان مجبور شدند درختانشان را از تنه قطع کنند چراکه سرما این بار نه‌تنها برگ و محصول بلکه تنه درخت را نیز فریز کرده بود اما آیا این اولین و آخرین بار است که سرما آن‌هم وقتی‌که هنوز درختان به خواب کامل زمستانی نرفته‌اند و شیره حیات‌بخششان هنوز در رگ‌ها جاری است، به سراغ استان سمنان می‌آید؟
پرسش دیگر اینکه چرا باید هرسال به انتظار سرما بنشینیم و او هم بیاید و با دست‌ودل‌بازی هرچه محصول دوست دارد با خود ببرد؟ و ما تا سال دیگر انتظارش را بکشیم، دراین‌بین راهکار برای رفع این مشکل کجاست؟ برای پاسخ به این سؤالات اما باید ابتدا بدانیم سرمازدگی چیست و چند نوع دارد؟
تعریف سرمازدگی به معنای ساده برودتی غیرقابل‌تحمل برای گیاه است که مولکول‌های آب داخل آن را به بلورهای یخ بدل می‌سازد که آسیب‌های جبران‌ناپذیری به گیاه وارد می‌شود اما مهم‌تر اینکه سرمازدگی دو نوع دارد تشعشعی و انتقالی که دریکی وضعیت نزدیک به زمین زیر صفر اما از ارتفاع ۱۵متری به بالا، شرایط مساعد است یعنی سرما در پائین قرارگرفته اما هوای ارتفاعات گرم است اما در نوع دوم همه‌چیز سرد است و بالای و سطح زمین ندارد پس برای مقابله با سرمازدگی ابتدا باید انواع آن را بشناسیم.
در استان سمنان برای وضعیت نخست راهکارهایی ارائه‌شده برای مثال استفاده از اجاقک یا هیتر و فن اما هنوز هیچ‌کدامشان در عمل پاسخ نداده‌اند اما اگر درگیر سرمای نوع دوم شویم باید چه کنیم؟ برای پاسخ به این پرسش با احمد زیانیان رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی استان سمنان، مرکز شاهرود به گفتگو نشستیم:
*درباره پدیده سرمازدگی و تأثیرات آن توضیح دهید
سرمازدگی از گذشته یکی از پدیده‌های اقلیمی است که محصولات زراعی را متأثر می‌کند. شکل مشهود این پدیده در محصولات باغی دیده می‌شود، ولی همه محصولات زراعی ازجمله گندم و جو و به‌طورکلی غلات و دانه‌های روغنی مثل رده تحت تأثیر آن قرار می‌گیرند.
هر گیاهی با توجه به ویژگی‌های خود برای اقلیم خاصی مناسب است. در سال‌های اخیر و قرن حاضر از طریق عملیات اصلاحی روی گیاهان این قابلیت‌ها افزایش‌یافته هرچند این حساسیت‌ها هنوز هستند مثلاً زیتون که درگذشته فقط در مناطق مدیترانه‌ای مثل منجیل و رودبار کشت می‌شد، امروز در استان سمنان هم کشت می‌شود. ولی هنوز هم اگر دما از منفی هفت درجه، پایین‌تر برود تنه درخت خشک می‌شود، یا حتی در بعضی از موارد در دمای زیر صفر درجه این اتفاق می‌افتد. همان‌طور که این اتفاق در سال ۸۸ و همین پارسال هم افتاد و خیلی از باغات کشاورزی مجبور شدند کم‌بر کنند.
*پس یعنی ما دچار تغییر اقلیم هستیم؟
دقیقا، عوامل اقلیمی و تأثیر فعالیت‌های انسان مثل اثر گلخانه‌ای و ذوب شدن یخ‌های قطبی، درنتیجه افزایش درجه حرارت زمین این تغییرات را ایجاد کرده است. همچنین پیش‌بینی می‌شود این درجه حرارت یک و نیم تا دو درجه افزایش یابد، دخالت‌های انسان نتایج دیگری چون از بین رفتن آب‌وخاک و پوشش گیاهی را نیز در پی داشته که پدیده‌هایی مثل سیل و ریز گردها را موجب می‌شود.
درواقع به دلیل دست‌کاری‌های بشر در محیط‌زیست، فواصل تغییرات اقلیمی کوتاه‌تر شده است. مثلاً در قدیم فاصله این تغییرات، ۵۰ سال بود، درحالی‌که اکنون این مدت به ۱۰ سال کاهش پیداکرده است.
*سرمازدگی در چه حالتی منجر به آسیب می‌شود؟
درمجموع اگر گیاهان زراعی خود را تثبیت نکرده باشند یا به خواب نرفته، دچار سرمازدگی می‌شوند. در محصولات باغی مثل گردو، پسته، زردآلو و گیلاس هم این مسئله وجود دارد، اما موضوعی که کشاورزان ما بیشتر با آن درگیر هستند، سرمای دیررس بهاره است. مثل دوم آذرماه سال گذشته که سرما، کشاورزان را غافلگیر کرد و به درختان زیتون، انگور، انجیر و انار خسارت زد. حتی شاهد بودیم که بسیاری از درختان گردوی ۱۰، ۱۵ ساله در اثر سرما خشک شدند.
سرمازدگی بهاره به این شکل رخ می‌دهد که بعد از باز شدن گل‌ها و جوانه زدن درختان، ناگهان دما به زیر صفر می‌رسد که گیاهان تحمل این سرما را ندارند و دچار ریزش و سرمازدگی می‌شوند. این مسئله در سال‌های مختلف با فراز و نشیب همراه است، ولی به‌طورکلی باید گفت اگر در یک سال، ۲۰ درصد شکوفه‌های یک درخت باقی بماند، شاهد سال پرباری هستیم. ولی بعضی از سال‌ها این اتفاق خیلی دیر و بعد از تبدیل شکوفه‌ها به میوه رخ می‌دهد مثلاً در اوایل دهه ۷۰، هفتم اردیبهشت یک سال، دما به زیر صفر رسید و در اثر سرمازدگی هیچ محصولی باقی نماند. این نوع از سرما هم دو شکل دارد: تشعشعی و انتقالی. در نوع اول، سرما همه فضا را در برمی‌گیرد، درحالی‌که در نوع دوم تا۱۵ متری زمین، هوا سرد و بالاتر از آن گرم است.
*برای مقابله با سرمازدگی چه می‌توان کرد؟
مقابله با سرمازدگی اشکال مختلفی دارد. در حال حاضر عمدتاً از هیترها یا بخاری‌های باغی استفاده می‌شود که دارای حس‌گرهایی هستند و این حس‌گرها در صورت پایین‌تر رفتن دما از حدی مشخص، آن‌ها را فعال می‌کند. این دستگاه‌ها تا فاصله مشخصی را گرم نگه می‌دارند و از سرمازدگی جلوگیری می‌کنند. که البته باید گفت این دستگاه در مرکز تحقیقات مورد آزمایش قرارگرفته و نتایج خوبی هم داده است.
روش دوم، استفاده از دکل‌های تولید باد است. این دکل‌ها ارتفاعی بیشتر از ۱۵ متر دارند و به‌صورت انتقالی، گرمای بالا را با هوای سرد پایین جابجا می‌کنند ولی این راه در مورد سرمای تشعشعی مفید نیست. به همین دلیل درروش سوم دستگاهی تلفیقی به‌کل یک برج ابداع‌شده که بعد از تشخیص نوع سرما (تشعشعی یا انتقالی) به‌صورت خودکار، هیتر یا فن را فعال می‌کند و بسته به ارتفاع، حداکثر شعاع حدود دو کیلومترمربع را پوشش می‌دهد البته راه هزینه بری است. این وسیله دریکی از باغات روستای ابر شاهرود در سال گذشته اجرا شد اما هنوز آن‌چنان سرمایی را شاهد نبودیم که بدانیم این دستگاه ۱۰۰درصد کار می‌کند یا خیر اما در محدوده دو کیلومتر در دو کیلومتری که این دستگاه فعال شد، میوه‌های خوبی برداشت‌شده است.
محلی‌ها هم با روش‌هایی مثل سوزاندن برخی مواد چون کود و روغن‌سوخته و ایجاد گرما یا استفاده از بخاری‌های باغی برای جلوگیری از سرمازدگی تلاش می‌کنند. آخرین روش فیزیکی تأثیرگذار هم مه پاشی است که با آبیاری محصولات در این مواقع، به حفظ تعادل دما کمک می‌کند. ایجاد چاه‌های معکوس برای جذب هوای سرد سنگین، هم روشی است که البته امروزه کاربردی ندارد هرچند در استان‌هایی مانند کهکیلویه و بویراحمد همین روش در مقوله بادام بسیار مورد اقبال است.
*چیزی به‌عنوان پوشَن یا کاور وجود ندارد که قابل‌استفاده باشد؟
خیر. استفاده از پوشَن، مستلزم نصب هیتر است که در گلخانه‌ها کاربرد دارد. اتفاقاً جالب است که در سال گذشته یک واحد باغی در شاهرود از پلاستیک به‌عنوان کاور استفاده کرد و به این دلیل که پلاستیک گرم‌کننده نیست و فقط عایقی برای سرمای بیرون و درون محسوب می‌شود، تمام محصول او یخ زد، جالب است بدانید همین قطرات تشکیل‌شده آب در داخل پلاستیک یخ می‌زنند، دمای هوا را پائین می‌آورد بعضاً اگر وسیله گرمازایی نباشد هوای زیر پلاستیک از هوای بیرون سردتر هم می‌شود. پس مؤثر نیست.
پرهزینه‌ترین مورد همان دستگاه تلفیقی است، ولی نکته قابل‌توجه این است که در طول چند سال هزینه خود را جبران می‌کنند، امروز شاهد هستیم که کشاورزان میوه‌های بسیاری را از دست می‌دهند من معتقد هستم اگر از روش‌هایی مثل هیتر و برج تلفیق استفاده شود باوجود هزینه‌های بیش از ۳۰ میلیون تومان اما همان محصول سالمی که ارائه می‌شود، در ظرف سه سال تمام هزینه خرید این ادوات را به کشاورز برمی‌گرداند و انگار پولی خرج نشده است.
*به‌جز این روش‌های فیزیکی، راه دیگری هم وجود دارد؟
روش علمی موجود، تولید ارقام مقاوم به سرما است. مثلاً در ۲۵ سال گذشته محققان مرکز تحقیقات کشاورزی استان سمنان ارقام دیر گلی برای بادام تولید کرده‌اند که با تأخیر حدوداً دوهفته‌ای گل دادند، که در این موضوع تأثیرگذار است.
ما در کلکسیون ارقام مرکز تحقیقات، ۱۴۶ رقم زردآلو داریم. درنتیجه استفاده از این ارقام به‌این شکل است که در صورت مواجهه با سرما، حدود ۱۰ درصد از این محصولات باقی می‌ماند که درصدی تجاری محسوب می‌شود. رقم جهانگیری، رقم نوری دیررس، رقم ایتالیایی ازاین‌گونه‌ها هستند.
همکاران ما طی سه سال هیبرید گیری را انجام دادند و بیش از یک هزار هیبرید تولیدشده و سه سال است که در زمین اصلی کشت‌شده است. قطعاً در دو سه سال آینده می‌توان از این ارقام بهره برد. این طرح با همکاری ستاد بحران استانداری سمنان انجام شد و در حال حاضر فاز اول به نتیجه رسیده است. اما ادامه این فعالیت مستلزم حمایت مسئولان است.
*فعالیت این مرکز دقیقا به زبان ساده چیست؟
ما فعلاً دست ورزی ژنتیکی به‌صورت مهندسی انجام نداده‌ایم و کار ما صرفاً به اصلاح ژنتیکی کنترل‌شده محدود است. توضیح آنکه گیاه مادگی و پرچم (قسمت نر) دارد. کار ما با ایجاد پوشش روی درخت‌ها و حذف پرچم‌ها شروع می‌شود. سپس محققان ما این پرچم‌ها را یکی‌یکی با مادگی‌های مختلف تلقیح می‌کنند. این امر در سطح کشت درختان تک‌به‌تک به‌صورت دستی اجرا می‌شود تا محصول بدهد. اینکه مردم فکر کنند در این مرکز ژنتیک گیاهان مهندسی می‌شود، خیر این‌گونه نیست و چیزی به اسم دست‌کاری در ژنوم‌های گیاهی صورت نمی‌گیرد.
این روش کم‌هزینه است ولی زمان بیشتری می‌برد. هرچند بعد از مقاومت تأثیر زیادی دارد. البته این شیوه هم با محدودیت‌هایی مواجه است، بعضاً پیش می‌آید مثل سال گذشته فاصله گل دادن تا سرمازدگی یک ماه طولانی می‌شود. درحالی‌که دست ورزی ژنتیکی نهایتاً دو هفته می‌تواند تأخیر ایجاد کند. پس صد در صد مؤثر نیست.
*آیا این روش ۱۰۰درصد جواب می‌دهد و آیا محصول دیر به بازار نمی‌رسد؟
بله کمی دیر می‌شود اما باید گفت گونه‌های مقاوم به سرما تنها یک امکان هستند و لزوماً تأثیر صددرصدی ندارند. ولی به‌هرحال در بسیاری از موارد کارسازند و ما تحقیقات خود را ادامه خواهیم داد تا سودمندی بیشتری داشته باشند، درباره بازار هم باید گفت ارقام تولیدی معمولاً خوش بازار هستند و فکر نمی‌کنم تأثیر چندانی برای کشاورزان داشته باشد مضافاً اینکه کمی بازار با سالم بودن محصول جبران می‌شود.
مواردی که به نتیجه می‌رسد، پس از تکثیر برای استفاده در اختیار کشاورزان قرار می‌گیرد. در حال حاضر ۹۰ درصد باغات استان سمنان و شهرستان شاهرود به شکل جدید درآمده و این حاصل تلاش مرکز تحقیقات است. همچنین ۱۱ مرکز تولید نهال در استان وجود دارد که زیر نظر این مرکز فعایت می‌کنند. ولی خود ما هم همچنان فعالیت خود را ادامه می‌دهیم.
*مرکز تحقیقات، درزمینهٔ آموزشی هم اقدامی انجام می‌دهد؟
بله. در سه‌شاخه آموزش بهره‌برداران (یعنی کشاورزان و باغداران)، آموزش کارکنان (مثل مروجان پهنه) و آموزش کار و دانش و علمی کاربردی آموزش‌هایی در حال انجام است. همچنین به‌صورت رسمی دو رشته کارشناسی و ۹ رشته کارشناسی ارشد در زمینهٔ مهندسی کشاورزی وجود دارد.
لازم به ذکر است که طی قراردادی با آموزش‌وپرورش هم حدود ۱۷۰ دانش‌آموز متوسطه به‌عنوان کشاورزان آینده تحت آموزش مرکز ما هستند.
*استقبال از فعالیت مرکز شما به چه صورت است؟ آیا مقاومتی در مقابل شما وجود دارد؟
این مقاومت‌ها از گذشته بوده‌اند ولی اکنون کمتر شده‌اند. چون کشاورزان جوان در حال ورود به عرصه هستند. اخیراً در جلسه با انجمن صنفی کشاورزان توافق شد تا پایان سال ۱۸ کارگاه آموزشی برای کشاورزان برگزار شود. اعتقاد ما این است که امروزه آموزش درست ما به بهره‌برداران، منجر به حدود ۳۰ درصد بهبود عملکرد خواهد شد و انتظار داریم که استانداری و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان ما را در آموزش یاری کنند. حضور ۴۳ هزار بهره‌بردار در استان امکان خوبی است که باید از آن استفاده کرد، ولی فعلاً در این قضیه حمایتی ندیده‌ایم. حتی فرمانداری شاهرود رقمی از بودجه را برای این مرکز در نظر گرفت که متأسفانه در سازمان مدیریت استان حذف شد.
*آیا ماده‌ای به نام ضدیخ وجود دارد؟
خیر. چنین محلولی وجود ندارد و منبع موثقی این امر را تأیید نکرده است.
*درباره انگور هم توضیحاتی بدهید
اتفاق پارسال و سرمازدگی گسترده درختان شاهرود خصوصا انگور یک اتفاق استثنایی بود، یک‌باره در دومین روز آذرماه سرمای شدید باعث شد که درختان بریده شوند ما فکر نمی‌کنیم هم‌چین موردی دیگر پیش آید به این دلیل می‌گوییم استثنایی بود. هرچند قابل پیش‌بینی نیست و ممکن است سال آتی خدایی ناکرده مجددا درگیر این موضوع شویم اما به‌واقع سرمای ۱۸ درجه زیر صفر آن‌هم در میانه پائیز همه را غافلگیر کرد چراکه شیره حیات درختان هنوز در جریان است و درخت اصطلاحاً به خواب نرفته و وقتی چنین سرمایی می‌آید خارج از تحمل او است و متأسفانه باید گفت درخت می‌میرد.
دو نکته درباره انگور مهم است؛ اول اینکه روش پاچراغی که برای کاشت این میوه استفاده می‌شود، روش مناسبی نیست. در مرکز ما روش کور دون به‌عنوان یک شیوه مناسب معرفی‌شده است که اگر مورداستفاده قرار گیرد، مصرف آب و سموم کاهش می‌یابد. روش کور دون به‌صورت هدایت انگور روی سیم‌های مشخصی است که در این راه فقط یک‌بار سم‌پاشی لازم است.
نکته دوم، نوع رقم مورداستفاده است. کیفیت رقم سرخ فخری، با توجه به کاهش کیفیت آب‌ها و آهکی‌شدن زمین‌ها، رو به کاهش است. از ۱۰۸ رقم انگور در کلکسیون مرکز، ما تابه‌حال ۱۱ رقم جایگزین معرفی کرده‌ایم که باغداران می‌توانند از آن‌ها استفاده کنند؛ مثل رقم کشمشی و برلت؛ لازم به ذکر است که در صورت عدم تنوع ارقام در انگور، کارخانه کنسانتره شاهرود هم با مشکل روبرو خواهد شد.
* در پایان آیا بر روی دیگر محصولات هم تحقیقاتی شده است؟
سال گذشته در بازدید استاندار وقت سمنان از مرکز تحقیقات، ما یک الگوی کشت را با بررسی ۹ دشت استان تهیه کردیم. یعنی در ۷۰ شیت نقشه، مشخص کردیم در چه منطقه‌ای، چه محصولی و چگونه کاشته شود تا مفید فایده باشد. این الگوی کشت هم‌اکنون در سطح استان اعمال‌شده و متخلفان از آن موردحمایت نیستند. برای مثال در کدام بخش استان سمنان در چه روزی در چه مدتی و در چه بازه زمانی آبیاری باید زیتون کاشته شود و در بخش دیگر پسته ... تمام این‌ها در طرح جامع آمده است که باید اقدام شود.
نظر شما