یاد فراموش‌شده«روناس»در فرش اردبیل/گیاهی که چینی‌ها را متحیر ساخت

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- ونوس بهنود: قدمت رنگرزی در اردبیل به واسطه قدمت فرش دستبافت به چند صدسال می‌رسد.

در گذشته نه تنها در روستا بلکه در شهرها نیز اغلب خانه‌ها دار قالی داشتند. صنعت فرش چنان اقتصاد این منطقه را شکوفا کرده بود که معیشت تعداد کثیری از مردم به صنایع وابسته به فرش از جمله رنگرزی وابسته بود.

رنگرزی در خمره‌های سفالی و با سختی و تلاش هنرمندانه انجام می‌شد. به جای رنگ‌های شیمیایی و صنعتی، طبیعت مواد اولیه رنگ را تشکیل می داد. از ریشه گیاه روناس گرفته تا پوست گردو و انار و نیل همه رنگ‌های فرش اردبیل را شامل می‌شد.

رنگ‌هایی که نه خبری از آن ها باقی‌مانده و نه نشانه‌ای که حتی نسل‌های آینده با گوشه‌ای از آن آشنا شوند.

تهیه رنگ قرمز از گیاه روناس

در میان رنگ‌های گیاهی، روناس یکی از گیاهان خودرو است که امروز در مناطقی از سرعین و سردابه در نزدیکی شهر اردبیل رشد می‌کند.

به گفته رئیس جهاد کشاورزی استان اردبیل این گیاه در استان اردبیل همچنان به صورت وحشی و خودرو تولید می‌شود.

عدیل سروی تصریح کرد: روناس که یکی از رنگ‌های رنگرزی در گذشته محسوب می‌شود کشت هدفمند ندارد.

خلأ بی‌توجهی به تولید یکی از محبوب‌ترین و کمیاب‌ترین رنگ‌های رنگرزی در وضعیتی است که روناس زمانی گل سرسبد رنگرزی خامه فرش در اردبیل محسوب می‌شد.

به گفته محقق و مستند نگار رنگرزی شیوه استاد ستار در رنگرزی به این شکل است که رنگ قرمز از قرمز دانه و روناس تأمین می‌شد؛ حمام رنگرزی نیز شامل حرارت و آب و پاتیل است که با حرارت‌های مختلف رنگ قرمز با درجات مختلف حاصل می‌شد.

محمود محمد هدایتی به خبرنگار مهر گفت: در منطقه مشگین شهر از بویاخ که همان روناس است رنگ قرمز به دست می‌آمد و استفاده از روناس در گرمی نیز مشاهده می‌شود اما در بیله سوار بیشتر از گل خشخاش برای تولید رنگ قرمز استفاده می‌کردند.

ریشه جادویی روناس با قدمت تاریخی

این محقق تصریح کرد: روناس گیاهی است که هم در مناطق سردسیر و هم گرمسیر آسیا و اروپا رشد می‌کند و در رنگرزی با آن عامل اصلی میزان عمر ریشه است.

وی با تأکید به اینکه ریشه‌های گیاه روناس برای رنگرزی استفاده می‌شود، ادامه داد: رنگ‌های قرمز شاداب و متمایل به سرخ از ریشه‌های چهار و پنج‌ساله و رنگ‌های لاکی و ارغوانی از ریشه هفت‌ساله و همچنین رنگ نارنجی تیره از ریشه سه‌ساله به دست می‌آید.

هدایتی تأکید کرد: جنس روناس نیز در رنگ آن عامل مؤثری است و از ریشه گونه‌هایی که در مناطق سردسیری از جمله اردبیل می‌رویند لاکی پرمایه‌تری نسبت به مناطق معتدل و گرمسیر به دست می‌آید.

وی با بیان اینکه در کتب تاریخی قدمت چندین صدساله برای استفاده از روناس قید شده است، اضافه کرد: در خود اردبیل نیز در گذشته روناس به عنوان یکی از مواد اولیه طبیعی رنگرزی لباس و خامه فرش استفاده می‌شد.

وی افزود: این گیاه حتی مورد توجه چینی‌ها بود و موجب شده بود برای تأمین آن به اردبیل سفر کنند و از آن در رنگرزی البسه و پارچه‌های ابریشمی استفاده کنند.

محقق تاریخ اردبیل متذکر شد: روناس در مناطق مختلف نام‌های مختلفی دارد اما در آذربایجان از آن به نام «بویاخ» یعنی رنگ کردن خامه قالی یاد می‌شود که بیانگر اهمیت این گیاه در رنگرزی است.

مجالی برای بویاخ‌چی‌ها باقی نمانده است

با وجود اهمیت این گیاه خودرو نه به شکل مناسب معرفی از آن صورت گرفته و نه در برنامه‌ای برای کشت هدفمند آن و احیای صنعت رنگرزی اردبیل دیده می‌شود.

معاون صنایع‌دستی میراث فرهنگی استان اردبیل گفت: ریشه گیاه روناس در رنگرزی استفاده می‌شده و این گیاه یکی از مواد طبیعی در رنگرزی محسوب می‌شود.

علیرضا دباغ عبداللهی در گفتگو با خبرنگار مهر متذکر شد: میراث فرهنگی برای احیا و معرفی رنگرزی، صنعت رنگرزی یا بویاخ اردبیل را به ثبت معنوی رسانده است.

هر چند این تلاش قابل توجه بوده اما به دلیل تغییرات بازار و سلیقه مشتری، بویاخ چی یا رنگرز دیگر علاقه‌ای به استفاده از رنگ‌های طبیعی ندارد.

در واقع برنامه‌های احیا و حفظ صنعت دست با وضعیت موجود بازار فعلاً همراه نشده است. بطوریکه صیاد بهمرد یکی از رنگرزان با سابقه اردبیل معتقد است استفاده از رنگ‌های طبیعی از جمله روناس صرفه اقتصادی ندارد.

وی به خبرنگار مهر گفت: زمانی از رنگ طبیعی برای رنگرزی فرش و لباس استفاده می‌شد اما امروز به حدی تقاضا بالا و یافتن این رنگ‌ها سخت شده که مجالی برای استفاده از آن نیست.

مدرس قالی‌بافی تصریح کرد: زمانی صنعتگران فقط از رنگ‌های طبیعی از جمله پوست انار، پوست گردو و روناس استفاده می‌کردند اما امروز فقط در فرش‌های نفیس استفاده می‌شود.

بهمرد ادامه داد: حتی امکان ایجاد انتخاب برای مشتری نیز فراهم نیست و به عنوان مثال قیمت لباسی که با رنگ طبیعی، رنگرزی شده تا سه برابر بیشتر است و مشتری حاضر به پرداخت این هزینه نخواهد بود.

یکی از پیشکسوتان فرش‌بافی در اردبیل نیز در این خصوص تصریح کرد: طی ادوار گذشته در فرش اردبیل از رنگ‌های طبیعی استفاده می‌شد و بر همین اساس چهره فرش اردبیل متفاوت بود.

کریم خوش لحنی به یاد دارد که رنگ‌های گیاهی شامل «بویاغ» یا  «کوتوه بویاغ» در فرش اردبیل استفاده می‌شد که بیشتر از درخت مخصوصی در یزد تهیه می‌شد و رنگ قرمز خبره پسندی را تولید می‌کرد.

طی ادوار گذشته در فرش اردبیل از رنگ‌های طبیعی استفاده می‌شد و بر همین اساس چهره فرش اردبیل متفاوت بودبه گفته خوش لحنی در گذشته بعد از رنگ ریزی برخی بافندگان از جمله حاج ابراهیم عظیم خانی الیاف فرش را در داخل ادرار گاو فرو می‌کردند و شستشو می‌دادند و خاصیت ویژه این ماده موجب ثبوت دائمی رنگ می‌شد.

وی معتقد است حتی اگر فرش را تکه تکه می‌کردند رنگ از دست نمی‌رفت و با این وجود از چنین اقداماتی امروز خبری نیست.

رنگ‌های طبیعی که در دشت و دمن این سرزمین می‌روید و چندان نیز یادی از آن ها نمی‌شود، زمانی آوازه فرش اردبیل را به آن سوی مرزها رسانده بود و چه صنعت پررونقی که به عقیده یکی از کهنسالان اردبیلی موجب شده بود چیزی به نام بیکاری در اردبیل مفهومی نداشته باشد.

شاید از زمانی که قرمزی و گرمی روناس فراموش شد گرمی این صنعت نیز رنگ باخت. امروز نه تنها فرش اردبیل سهم مطلوبی در بازارهای کشور و بازارهای جهانی ندارد بلکه منحصر به فرد بودن خود را نیز از دست داده است.