به گزارش خبرنگار مهر، همزمان با چهلمین روز درگذشت زنده یاد محمد امین قانعی راد آیین گرامی داشت این استاد عالی قدر شنبه ششم مرداد در انتشارات علمی و فرهنگی برگزار شد. در این مراسم که با حضور فرهیختگان، اندیشمندان و نویسندگان برگزار شد از کتاب مرحوم قانعی راد به نام «اخلاقیات شعوبی و روحیۀ علمی» رونمایی شد.
مسعود کوثری مدیر عامل انتشارات علمی و فرهنگی در ابتدای مراسم گفت: دوست و همکار با حوصله و با تجربه ای را از دست دادیم. او در پشت اخم ظاهری اش انسانی شریف و مهربان و یک جامعه شناس و دانشمندی بود که تلاش داشت دلایل عدم رشد علمی ایران را فهم کند.
در ادامه مراسم فیلمی از زندگی مرحوم محمد امین قانعی راد پخش شد.
سپس مقصود فراستخواه به سخنرانی پرداخت. وی گفت: قانعی راد برای ایران آفرینش علمی و فکری به ارمغان آورد. پژوهشی که در این کتاب او وجود دارد مربوط به رساله ی در دهه ۷۰ است که در سال ۱۳۷۶ دفاع شده و در آن ۳ نوع یا تیپ آرمانی از الگوهای معنوی ساخته است. این اثر او به عنوان یک رساله ی یک الگو است و به لحاظ روش شناسی و مفصل بندی کار می تواند گره گشایی کند. البته این کار نیز مانند هر پژوهش دیگری حفره هایی دارد که در پژوهش های بعدی باید پیگیری شود. عمل اندیشیدن بی پایان است و این کتاب هم بی پایان است و باید ادامه پیدا کند.
این جامعه شناس در ادامه با اشاره به برخی از این حفره ها افزود: در این اثر به رشد علم توجه شده اما به همین اندازه به افول علم پرداخته نشده است. ادامه کار بسیار با ارزش قانعی راد برای دوستان محقق این خواهد بود که به پرسشی مهم در تاریخ دانش کشورهای اسلامی جواب بدهند که چرا این علم افول پیدا کرد. دو پدیده ایرانی- اسلامی و پدیده اروپای مسیحی در سده های میانی رشد و رونق علمی و حیات علمی و رنانس بودند. چه می شود که یک حرکتی می ماند اما یک حرکت دیگر نمی تواند بماند. مثلا ً فرض بنده این است که ما نتوانستیم علم را در زمین تأسیس کنیم. ستاره های علمی داشتیم اما در نهاد های علمی کاستی داریم. عنصر تلفیق و التقاط بر عنصر تولید در کار ما ترجیح داشته است.
عضو هیأت علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی سپس گفت: نکته دیگر در این کتاب برجسته شدن شعوبی گری است که ممکن است ناخواسته به یک تقلیل گرایی دامن بزند و ممکن است ماجرا را تک عاملی ببیند. باید دید شعوبی گری خود تحت تأثیر چه عواملی بود. از لحاظ جامعه شناسی تاریخی می توان آن را توضیح داد که نیاز است این موارد بیشتر کار شود. نکته بعدی علل و عوامل دیگر است که جای پرداخت بیشتری دارد. تغییرات در نهاد دولت نیز باید بیشتر کار شود که چرا در آن دوره این اتفاق افتاد. تأثیرات تغییرات در دولت و سیاست های دولت و عوض شدن عناصر مشروعیت ساز دولت و آمدن عقل گرایان به میدان مهم است.
فراستخواه همچنین عنوان کرد: چیزی که در این اثر امید است توسط نسل جدید محققان ما توسعه پیدا کند این است که نقش خاندان ها بیشتر کار شود که در آن دوره چقدر تأثیر داشته اند. نکات دیگری هم جود دارد. مثلاً این که دانشمندان را فقط به عنوان دانشمند در نظر نگیریم، بلکه به عنوان انسان های اجتماعی، ارتباطات شان و وابستگی های سازمانی شان را توجه داشته باشیم. تغییرات شهری نیز مهم است و باید درباره تغییرات شهری و طبقات اجتماعی آن دوره کار بیشتری شود. جریان های جهانی دانش در آن دوره و تفاوت هایشان با هم و این که دانشمندان ما با کدام یک از این جریان ها ارتباط داشته اند نیز مسأله بسیار مهمی است که جای پرداخت دارد. امیدورام که راه قانعی راد همچنان ادامه داشته باشد.
در ادامه محمد فاضلی گفت: این جلسه برای من خاطره تلخی است. چون قانعی راد اردیبهشت ۹۱ از انجمن جامعه شناسی با بنده تماس گرفتند و گفتند که می خواهند جلسه نقد این کتاب را برگزار کنند. اولین پیام من برای نسل جدید جامعه شناسی ایران این است که هر کس می خواهد در جامعه شناسی حرفی برای گفتن داشته باشد باید بداند که وقتی این کتاب قانعی راد را می خوانیم متوجه می شویم که او چگونه توانست جامعه شناس بزرگی شود و جامعه خود را تحت تأثیر قرار دهد.
عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی در ادامه عنوان کرد: این کتاب گذشته از نقدهایی که می توان بر آن داشت غیر قابل نادیده گرفتن است. شاید به دلیل حجم زیادش کمتر خوانده شده است. امیدوارم انتشار دوباره این کتاب به خوانده شدنش کمک کند. قانعی راد هم به جامعه شناسی علم پرداخت و آن را گسترش داد و هم منتقد نظام علمی ما بود. او پاسخ بزرگی به مشکلات فعلی علم در کشور ما داده است
وی افزود: او نگاه وبری داشت مبنی بر این که ایده ها موثراند. اما در کنار ایده هایی مثل شعوبی گری مفهومی را گسترش می دهد تحت عنوان دولت های مستقل ایرانی. ایده ها در بافت سیاسی و اجتماعی که در آن دولت نقش زیادی دارد منجر به تحولات علمی و رشد علمی می شود. قانعی راد در کتابش تقوا را از منظر شعوبیه مداراگری در قبال دیگران عنوان می کند و می گوید برخلاف رویکرد صوفیانه، تقوی به معنای فراموش کردن تعلق اجتماعی نبود. بلکه برای متقی بودن پیوستگی اجتماعی می بایست مانع شناخت دیگری نگردد. این را مقایسه کنید با نگاه دگرهراسی که امروز در جامعه ما وجود دارد.
محمد فاضلی سپس اظهار داشت: قانعی راد به رشد علم در درون یک سازمان سیاسی تأکید می کند و می گوید رشد علمی در درون یک سازمان سیاسی و اجتماعی جدید رخ داد و شکل گیری این سازمان اجتماعی روند گرایش به اسلام را تسریع کرد. سازمانی که مداراگر است. شعوبی گری موجب توسعه علمی در کشور شد، اما بدون برنامه ریزی مهندسی فرهنگی. چرا که یک سامان سیاسی و ارزش ها و اخلاقیات خاصی است که به شکل ناخودآگاه همان طور که وبر در اخلاق سرمایه داری گفت این نتیجه را پدید می آورد. یک رابطه مستقیم و قصد شده وجود نداشته. رشد علمی با قصد سیاسی حکومت محقق نمی شود.
وی همچنین عنوان کرد: قانعی راد با رویکردی کاملاً وبری بین اخلاقیات خاص یک دوران که محصول یک سامان سیاسی مشخص است و رشد علمی ارتباطی برقرار می کند و ۵۰۰ صفحه وقت صرف می کند تا به شکل تاریخی نشان دهد چگونه این اخلاقیات پدید آمده و چگونه کارکرد یک نظام ناخودآگاه است و چگونه یک محصول تاریخی است که در یک تجاذب انتخابی پدید آمده است. قانعی راد معتقد است یک عقلانیت اجتماعی است که علم را پدید می آورد که پدیده ای تاریخی و فرهنگی است و با مقوله ارزش ها ارتباط دارد. یعنی نباید جامعه احساس کند عقلانیت اجتماعی و مدارا وجود ندارد و تکثری به رسمیت شناخته نمی شود و سامان سیاسی مداراگری وجود ندارد که تسهیل گر شناخت باشد.
محمد فاضلی سپس افزود: یکی از قابلیت های شعوبی گری این بود که اسلام را از عربیت و تعصب قبیله ای جدا کرد. هر کجا تعصب قبیله ای وجود دارد و تکثر و تساهلی نیست و تقوا به معنای نفی دگرهراسی وجود ندارد آن جا نمی شود علم را مانند آمپول تزریق و مهندسی کرد. توسعه علمی ای که شعوبی گری رشد داد محصول آن بود که نحوه ارتباط دین و جامعه بیان گر رابطه معین بین دین و دنیا بود. ولی از پیش جامعه را به عنوان امری نادینی و دنیوی محسوب نکرد. شعوبی گری امکان انتقاد از سنت های اجتماعی را فراهم ساخت. در جایی که نقد سنت وجود نداشته باشد علمی نیز رخ نخواهد داد.
وی همچنین گفت: نسل جدید جامعه شناسی ایران به خواندن و نوشتن آثاری همچون این اثر محمد امین قانعی راد احتیاج دارد و همچنین کسانی که به رشد علمی و توسعه عقلانیت در ایران فکر می کنند حتماً به پیام کتاب قانعی راد توجه کنند. علم پدیده ای انشاء کردنی و جدا از سامان سیاسی و اخلاقیات اجتماعی نیست و همچنین علم امری قصد شده نیست.
در ادامه برادر مرحوم قانعی راد به سخنرانی پرداخت. وی گفت: برادرم ابتدا در بیمارستان شهید اکبرآبادی مشغول به کار شد و در سال ۱۳۵۸ مدیر داخلی بیمارستان شد. نه صرفاً به دلیل وقوع انقلاب و انقلابی بودن ایشان بلکه به دلیل داشتن لیاقت هایی که از خود نشان داده بود. سپس در بیمارستان هاشمی نژاد به عنوان مدیر داخلی مشغول به کار شد تا این که وزارت علوم ایشان را خواستند و به وزارت علوم برگشتند.
وی در ادامه عنوان کرد: همان طور که گفته شد حقیقتاً مرگ اندیش و مرگ آگاه بود. او در دوران دبیرستان کتاب های متفرقه علمی زیاد مطالعه می کرد و پدرم نگران شده بود که کتاب های درسی خودش را نمی خواند. اما بعداً از نمره هایش معلوم شد که همان توضیحی که معلم در کلاس می داد یاد می گرفت و دیگر نیازی به خواندن در منزل نداشت.
در ادامه مراسم با پخش فیلمی از نعمت الله فاضلی همراه بود که فاضلی در این فیلم درباره قانعی راد گفت: این کتاب قانعی راد نوعی نظریه فرهنگی درباره تأسیس علوم انسانی در جهان اسلام به ویژه در ایران است. از دید قانعی راد در این دوره طلایی تاریخ ایرانی علم به صورت متمایزی در ایران شکل گرفت که او این تمایز را روش شناسی تجربی علم نامید.
نعمت الله فاضلی افزود: او ۳ الگوی قیاسی، تأویلی و تجربی را در این دوران در ایران نام می برد و همچنین ارزش های فرهنگی و اخلاقی شعوبیه در این دوران را مورد تأکید قرار می دهد. قانعی راد نشان می دهد که تنها ایرانی ها بودند که با تفسیر خاص شان از اسلام توانستند این نوآوری را در روش شناسی علم رقم بزنند. او همچنین نشان می دهد که ایرانیان در این دوره روی گشوده ای نسبت به جهان داشتند.
در ادامه مراسم داریوش رحمانیان گفت: ما سال ها با مرحوم قانعی راد در یک حلقه ای همکاری داشتیم. بنده به نمایندگی از آن گروه ارزشمند امروز در این مراسم سخنرانی می کنم. قانعی راد هم آموزگاری توانا در عرصه آموزش بود و هم پژوهگشری بسیار دقیق و روش شناس و هم مدیری توانا بود. چه در مقام ریاست انجمن جامه شناسی ایران و چه در موسسه راویان آینده فرهنگ. صراحت لحجه و نقدپذیری از دیگر ویژگی های ایشان بود.
رحمانیان همچنین افزود: در دوران مدیریت ایشان بدون تعارف نقطه عطفی در تاریخ انجمن جامعه شناسی رقم خورد. او به مطالعات بین رشته ای و فرارشته ای آگاه بود و همیشه نگاه تاریخی داشت. جا دارد جلسات نقد و بررسی این کتاب مرحوم قانعی راد از زوایای مختلف برگزار شود. قانعی راد دردمند و دغدغه مند بود. مسأله شناس بود و بحران های جامعه را با دیدی پیش بین رصد می کرد و سعی می کرد واکنش نشان دهد.
سپس هادی خانیکی به سخنرانی پرداخت. وی گفت: قانعی راد در جامعه شناسی در ایران بسیار مؤثر بود. وقتی هابرماس به ایران آمد و گفت و گوهایی را با روشنفکران ایران داشت قانعی راد کار ارزشمندی تحت عنوان هابرماس در ایران انجام داد که این اثر درباره فهم ایرانی هابرماس بسیار مهم است. مسأله بعدی آمدن والر اشتاین به ایران بود. والر اشتاین بر فراز جامعه شناسی معاصر نشسته است و این گفت و گو ها در فهم جامعه شناسی ایرانی برای والر اشتاین خیلی موثر بود. این اقدام ها دغدغه مندی قانعی راد را نشان می دهد.
در انتهای مراسم علی ربیعی وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی به سخنرانی پرداخت. وی گفت: نیاز به نسلی از روشنگران در حوزه علوم انسانی و جامعه شناسی داریم که پیوند دهنده نقد و سیاست گذاری باشند. متأسفانه ما در یک سمت نقد کامل و بی اعتمادی را شاهد هستیم که بر روی تغییرات اجتماعی تأثیر می گذارد و سمت دیگر بی اعتنایی به آن چه در حوزه تفکر و اندیشه می گذرد. خصوصیتی که در مطالعات انجمن فرهنگی در قانعی راد دیدم تلاش ایشان در گره زدن فهم اجتماعی و واقعیات اجتماعی در حوزه اندیشه بود.
در پایان مراسم کتاب «اخلاقیات شعوبی و روحیه علمی» رونمایی شد.
نظر شما