کیارستمی حرف اول را می‌زند؛ نگاهی به مستند "روزی روزگاری مراکش" سیف‌الله صمدیان

پشت صحنه مستند "ABC آفریقا" عباس کیارستمی

صمدیان فیلم را بسیار متکی بر عرق ملی ـ ایرانی خود می داند و معتقد است این حس موجب شده نتواند تدوین مورد علاقه و خاص خود را در اثر اعمال کند. در واقع این صادقانه ترین حرف فیلمساز در مورد فیلمش است. فیلمی که با برجسته نمودن نقش و حضور عباس کیارستمی، فیلمساز جهانی ایرانی به نوعی اثری در ستایش از اوست.

از نظر خاستگاه سفارشی فیلم طبعاً پرداختن به هویت 16 دانشجو خارجی که هشت نفر آنها آمریکایی و هشت نفر مراکشی هستند و گرد هم آوردن بزرگانی چون اسکورسیزی و کیارستمی، به نظر اجتناب ناپذیر می آید. چون فیلم در قالب خاص خود باید بتواند به این کارگاه، اعضا و نتایج موثرش سامان بدهد. به همین جهت میان نویس ابتدایی و حرف های دانشجویان در ابتدا و انتهای فیلم از مولفه هایی است که بسته بندی فیلم را متأثر از ذات سفارشی آن قرار می دهد.

هر چند حضور بخشی چون حرف های خودمانی مترجم مراکشی که می خواهد با دوست پسر دخترش آشنا شود و ... نمی تواند در کلیت اثر جای بگیرد و حتی حضور آن برای برقراری نوعی تعادل بین فضاهای کیارستمی و غیرکیارستمی هم کارکرد پیدا نمی کند. مانند همان وجه سفارشی حضور دانشجویان در ابتدا و انتهای فیلم که فضایی ملموس از این کارگاه نمی سازد.

فیلم با صحنه هایی از سطح شهر که حرف های جرج بوش درباره تروریسم را دربر می گیرد آغاز می شود که در ادامه به تصویر تلویزیونی مصاحبه مطبوعاتی رئیس جمهور آمریکا ختم می شود و آن را در تقابل با ذات شکل گیری چنین کارگاهی در مراکش قرار می دهد. جایی که رابطه بین سینمای آمریکا و سینمای ساده ایران مطرح می شود و مباحث فرهنگی که ملت های آمریکا، مراکش و ایران را در کنار هم قرار می دهد، در حالی که از موقعیت مشابه سیاسی و استراتژیک برخوردار نیستند.

برجسته کردن حضور و حرف های کیارستمی علاوه بر تعمد فیلمساز در نوع تدوین و انتخاب برش های خاص، به گونه ای ناخواسته هم وارد فیلم شده، آن هم با ترجمه اجتناب ناپذیر حرف های او که مترجم انجام می دهد. حرف های ساده اما کاربردی کیارستمی درباره فیلم های داستانی و مستند از مباحث تئوریک است که با دو نقطه نظر مهم او "همه فیلم ها داستانی اند" و "همه فیلم های خوب مستند هستند" به نوعی رابطه تنگاتنگ و نزدیک فیلم های داستانی و مستند را مطرح می کند و از نقطه نظرات کلیدی او در آثارش هم هست.

نمایش بخشی از فیلم های مستند ساخته شده در کارگاه قبلی کیارستمی با محوریت آسانسور و شکل گیری روند تدریجی که منجر به ساخت مستندهای این کارگاه با موضوع موبایل می شود، از مواردی است که در عین برجسته کردن کاراکتر فیلمسازان حاضر در این کارگاه به نوعی مستند را واجد خطی داستانی می کند که مکمل معرفی دانشجویان در ابتدا و انتهای فیلم و حضور آنها در سطح شهر و اقدام به ساختن فیلم کوتاه آنها می شود.

اما بخش برجسته و بیادماندنی فیلم را باید به دو حضور مارتین اسکورسیزی در کارگاه محسوب کرد (از میان 12 کلیپی که از حضور او در کارگاه گرفته شده) که هم کاربردی است و هم در جهت همان هدف اصلی یعنی برجسته کردن کاراکتر عباس کیارستمی قرار می گیرد. در حضور اول او به تأثیر سکانس حمام فیلم "روانی" هیچکاک بر سکانس رینگ بوکس "گاو خشمگین" می پردازد و با نمایش نما به نمای این دو سکانس به وجه رجوع به آثار کلاسیک و قدیمی سینمایی صحه می گذارد.

جالب اینکه در سکانس بعدی کیارستمی با جدا کردن وجه استادی هیچکاک از خود فیلم، سکانس حمام را با اشاره دقیق ابتدایی، پراشتباه و بسیار متأثر از موسیقی متن می داند و با مقایسه دقیق، سکانس رینگ "گاو خشمگین" را استادانه و حتی تصحیح کننده همان سکانس و مولفه های هیچکاکی ذکر می کند؛ با استفاده از بخار و ... وجهی که به نقد و نظری کوتاه ولی کاربردی منجر می شود.

حضور بعدی اسکورسیزی به اظهار نظر او درباره مستند "ABC آفریقا" و تأثیرگذاری آن می انجامد؛ جایی که عنوان می کند "ABC آفریقا" بهترین و تأثیرگذارترین فیلمی است که سال 2001 و 2002 دیده ام، فیلمی که امکان دیدنِ بی واسطه به مخاطب می دهد". سخنان اسکورسیزی در مراسم پایانی که جایزه کیارستمی را اهداء می کند و به نوعی ستایش سینمای کیارستمی است، از همان بخش هایی است که مکمل کاراکتر همه جانبه ای می شود که در طول اثر از کیارستمی ساخته شده است. فیلمسازی که این مستند بر وجه جهانی او مهر تائید می زند.