یک تصمیم مدبرانه ؛ "زباله سوز" یا "اتوکلاو" / نقدی بر شیوه‌های امحاء زباله های عفونی

به گزارش خبرنگار مهر، ضرورت ساماندهی وضعیت نابسامان مدیریت پسماندهای بهداشتی و درمانی شهر تهران موجب گردید تا شورای شهر تهران و دادستانی کل کشور در اواخر سال 83 به موضوع ورود نموده و جلسات مختلفی را به منظور کارشناسی در این زمینه بین سازمان حفاظت محیط زیست، شهرداری تهران و وزارت بهداشت تدارک نمایند.

در طی این جلسات سازمان بازیافت با توجه به پیشینه مطالعاتی و امکانات اجرایی موجود، ضرورت استفاده از سیستمهای زباله سوز جهت امحاء پسماندهای بهداشتی و درمانی را اعلام و بر آن تاکید نمود.

این در حالی بود که نمایندگان وزارت بهداشت و سازمان حفاظت محیط زیست نیز با ارائه دلایلی، این امر را مغایر با بهداشت محیط جامعه دانسته و استفاده از دستگاههای ضد عفونی کننده با بخار (اتوکلاو) در هر یک از مراکز بهداشتی و درمانی را تنها راه موثر در رفع معضل امحاء پسماندهای حاصل از این مراکز عنوان می نمودند.

اما ، ارائه مستندات علمی و قابل قبول از کاربرد موفق دستگاه زباله سوز در سطح جهان، باعث گردید که سازمان حفاظت محیط زیست بار دیگر موضوع را مورد بررسی قرار داده و نظریه سازمان بازیافت در خصوص احداث زباله سوز مرکزی را تائید کند.

تائید ضمنی این مسئله از سوی سازمان حفاظت محیط زیست موجب گردید تا وزارت بهداشت مجددا با تاکید بر ماده 7 قانون مدیریت پسماند، تصمیم گیری در زمینه مدیریت پسماندهای پزشکی را در حدود اختیارات خود دانسته و برای تامین هزینه های آن مطابق با ماده 35 آیین نامه اجرایی قانون مذکور تقاضای اعتباری بالغ بر 700 میلیارد ریال جهت تجهیز بیمارستانهای دولتی کشور (550 بیمارستان) به دستگاههای "اتوکلاو" را بنماید.

سازمان حفاظت محیط زیست نیز در راستای عمل به این وظیفه ضمن برگزاری جلسات متعدد کارشناسی با دست اندرکاران ذیربط و جمع آوری اطلاعات و ادله علمی، نهایتا در تاریخ 21/9/85 طی نامه ای، نظریه نهایی خود در زمینه استفاده از سیستم های نوین زباله سوزی به صورت مرکزی را به وزارت بهداشت اعلام نمود...

بی خطر سازی زباله های عفونی از آن جهت حائز اهمیت است که رها سازی و دفن این قبیل زباله ها، تهدید جدی برای سلامت مردم و جامعه محسوب می شود که اگر نخواهیم نسبت به آن حساس باشیم، در آینده ای نه چندان دور، عوارض ناگوار آن متوجه همگان خواهد بود. 

در این بین، روشهای متفاوتی برای بی خطر سازی زباله های عفونی، مد نظر کارشناسان است که در استفاده از راهکارهای موجود در کشور، با دیدگاهها و اندیشه های مختلفی مواجه هستیم. برخی، "اتوکلاو" را می پسندند و آن را برای بی خطر سازی زباله های عفونی، کافی می دانند و برخی دیگر معتقدند که تمامی زباله های ویژه بیمارستانی با روش اتوکلاو، بی خطر سازی نمی شود و لازم است که از دستگاه زباله سوز استفاده گردد.

در ابتدا بهتر است بدانیم که پسماندهای ویژه و خطرناک بیمارستانی شامل انواع پسماندهای عفونی، مواد شیمیایی، مواد سمی، مواد کارسینوژن و اجسام تیز و برنده است.

بررسی های انجام پذیرفته از سوی سازمان بهداشت جهانی موید آن است که روش سترون سازی با بخار (اتو کلاو)  تنها بر روی خاصیت عفونت زایی اینگونه پسماندها اثر داشته و سایر خواص پسماندهای ویژه و خطرناک در محدوده تاثیر این روش قرار نمی گیرند. بنابراین استفاده از روش سترون سازی با بخار (اتو کلاو) باعث کاهش میزان خطر زایی پسماندهای بیمارستانی گردیده ولی ماهیتا میزان خطرزایی بالقوه ناشی از اینگونه پسماندها را از بین نمی برد.

بررسی ها نشان می دهد که سیستم های سترون سازی با بخار (اتو کلاو) در عمل دارای محدودیت هایی هستند. به طوری که این تجهیزات در از بین بردن برخی از پسماندهای بیماران آلوده به ویروسهای ایدز، هپاتیت و مبتلا به بیماری جنون گاوی، بی اثر هستند. همچنین آسیب پذیری این سیستم در خصوص بیماریهای ویروسی و باکتریایی نیز به اثبات رسیده است.

این بررسی ها در حالی عنوان می شود که دکتر مرتضی احتشام‌ فر، مدیر گروه بهداشت محیط حرفه ‌ای دانشگاه علوم پزشکی مشهد معتقد است که استفاده از دستگاه "زباله ‌سوز" جهت امحاء زباله ‌های بیمارستانی در دنیا منسوخ شده است.

وی می گوید: طبق استانداردهای بهداشت جهانی و سازمانهای بین ‌المللی مرتبط، دستگاه "اتوکلاو" بهترین راه بی ‌خطرسازی و عفونت زدایی از زباله ‌های بیمارستانی است.

در صورتی که کارشناسان بهداشت محیط نیز معتقدند؛ گاز متصاعد از بی خطر سازی زباله های عفونی در دستگاه "اتوکلاو"، سرطان زا است. ضمن اینکه این روش نمی تواند تمامی زباله های ویژه بیمارستانی را بی خطر سازی کند.

همچنین، سازمان بهداشت جهانی نیز توصیه کرده است که استفاده از این تجهیزات جهت تصفیه پسماندهای حاصل از داروهای ضد سرطان ( Anti-Cancer Chemotherapy) و داروهای تاریخ گذشته و پسماندهای شیمیایی، مناسب نیست.

این تجهیزات در عمل جهت تصفیه پسماندهای حاصل از جراحی، پسماندهای مایع (خون، سرم، پلاسما و...) مایعات بدن، مایعات ضدعفونی کننده (Formaldehydrate...)  و اجساد حیوانان آلوده، مناسب نیست.

مدیر گروه بهداشت محیط حرفه ‌ای دانشگاه علوم پزشکی مشهد با اشاره به اینکه در زباله ‌سوزهای بیمارستانی ماده به بدترین نوع انرژی تبدیل می ‌شود، می گوید: بدین جهت استفاده از زباله ‌سوزها به علت آلودگی هوا و مضرات زیست محیطی به تدریج حذف شده و دستگاه اتوکلاو جایگزین آن می ‌شود.

وی، میزان استفاده از زباله ‌سوزها در کشورهای پیشرفته را طی دو دهه گذشته زیاد دانست ولی در عین حال به کاهش میزان استفاده از زباله سوز اشاره می کند و کشور آمریکا را مثال می زند.

مدیر گروه بهداشت محیط حرفه ‌ای دانشگاه علوم پزشکی مشهد می گوید: آمار در این زمینه حاکی است که کشور آمریکا 20 هزار دستگاه زباله ‌سوز را به 100 عدد کاهش داده است.

به گفته یک کارشناس بهداشت محیط، دلیل این کاهش دستگاه‌های زباله سوز ، رعایت مسائل زیست محیطی و کاستن از خطرات زباله های عفونی است.

در واقع، تجمیع چند دستگاه زباله سوز در قالب یک دستگاه بزرگ، می تواند از عوارض زیست محیطی موضوع بکاهد و تنها دلیل کاستن از تعداد زباله سوزها، همین مسئله است.

در کشورهای اروپایی مانند آلمان از سال 1994، هلند از سال 1997، فرانسه از سال 2002 و سوئد از 1/1/2005، تمامی پسماندهای باقی مانده از دستگاههای سترون ساز غیر سوز (اتوکلاو)، باید پیش از دفن ، در دستگاههای زباله سوز امحاء گردد.

دستگاههای سترون سازی با بخار (اتوکلاو) از نظر حجمی باعث تقلیل پسماندهای ورودی به خود شده ولی از نظر وزنی نمی تواند تغییری در زباله ورودی به خود ایجاد نماید که این مسئله در اشباع ظرفیت مراکز دفن و هزینه های مربوط بسیار حائز اهمیت است.

به گفته مدیر گروه بهداشت محیط حرفه ‌ای دانشگاه علوم پزشکی مشهد، همه زباله ‌های بیمارستانی نیاز به عفونت زدایی نداشته و در کشور ما حدود 40 درصد زباله ‌های بیمارستانی از نظر خطرات احتمالی باید به وسیله اتوکلاو استریل شوند.

جالب است که دکتر سیدموید علویان، معاون سلامت وزارت بهداشت نیز به رغم تاکید سازمان حفاظت محیط زیست مبنی بر تهیه دستگاه زباله سوز برای امحاء زباله های عفونی، فقط کمبود امکانات و منابع مالی محدود را بهانه قرار می دهد.

وی می گوید: ما می دانیم حمل زباله های بیمارستانی توسط خودروها و ریختن آنها در مراکزی در خارج از شهرها درست و اصولی نیست اما با وجود امکانات و منابع مالی کم، نمی توان کاری کرد.

اما، معاون وزیر بهداشت در حالی بحث عدم توان پرداخت هزینه امحاء زباله های بیمارستانی را مطرح می کند که طی سال جاری، 180 میلیارد ریال بودجه برای حل معضل پسماندهای بیمارستانی که باعث بروز عفونت های بسیاری می شود، اختصاص یافته است.

ضمن اینکه، کارشناسان معتقدند هر بیمار که در مراکز درمانی بستری و درمان می شود، حدود 450 هزار ریال بابت هزینه بستری که درصدی از این مبلغ بابت امحاء زباله های بیمارستانی است، می پردازد.

بنابراین، کمبود بودجه و اعتبار تنها بهانه ای برای پافشاری بر مواضع غیر علمی است که از سوی مدیران وزارت بهداشت مورد تاکید قرار گرفته است.

علویان در پاسخ به انتقاد سازمان حفاظت محیط زیست از وزارت بهداشت در زمینه به کارگیری دستگاه "اتوکلاو" برای امحاء زباله های بیمارستانی، عنوان می دارد که این وزارتخانه وظیفه اجرایی و ابلاغ دستورالعمل ها را دارد و در زمینه اینکه دستگاه اتوکلاو مناسب است، اظهارنظری نداشته است.

این در حالی است که دکتر سروش مدبری، مدیرکل دفتر بررسی آلودگی آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست با انتقاد از وزارت بهداشت برای به کارگیری دستگاه "اتوکلاو" به منظور امحاء زباله های بیمارستانی، تاکید دارد که تنها روش مطمئن برای حل مشکل زباله های بیمارستانی، استفاده از دستگاه زباله سوز مرکزی است.

با دستگاه های اتوکلاو بخشی از زباله های بیمارستانی ضدعفونی می شوند و به گفته کارشناسان این دستگاه ها توانایی ضدعفونی وسایل تیز مانند سرنگ و تیغ های جراحی را ندارند. در دستگاههای زباله سوز، تمامی زباله های بیمارستانی با درجه حرارت بیشتر از یکهزار درجه سوزانده می شود و برای محیط خطرساز نخواهند بود.

اما، بهره برداری از تجهیزات سترون سازی با بخار (اتو کلاو) موجب انتشار بوی بد پایدار در محیط گردیده که این مهم، آزار بهره برداران و همسایگان اینگونه تجهیزات را در پی دارد.

تمامی این قضایا زمانی محکمه پسندتر و مستندتر از قبل می نماید که بدانیم در کشورهای پیشرفته اروپایی، موضوع بی خطرسازی زباله های عفونی با استفاده از دستگاه زباله سوز، یک امر پذیرفته شده است.

در اروپا در حال حاضر قانون مشخصی جهت بهره برداری از دستگاههای زباله سوز تدوین گردیده ( EUdirective 76/2000)  در حالی که در اینگونه کشورها به دلیل عدم تفهیم مسائل کاربردی تجهیزات سترون سازی با بخار(اتو کلاو) بین اعضای کمیسیون اروپا از آن جمله، درجه حرارت، فشار، زمان فرآیند، کنترل بخار، کنترل هوا، نوع تست وجود جرم میکروبی در پسماند باقی مانده پس از سترون سازی، خرد کن و... هنوز دستورالعمل مشخصی در زمینه بهره برداری از تجهیزات سترون سازی با بخار (اتوکلاو)، تهیه و تدوین نشده است که این امر بیانگر عدم پذیرش این سیستم در کشورهای اروپایی به عنوان یک گزینه تکنیکی مناسب جهت تصفیه پسماندهای بیمارستانی است.

با توجه به اینکه منابع تولید پسماندهای بیمارستانی بسیار متفاوت بوده و طیف گسترده‌ای از بیمارستانها، درمانگاهها، مطب ها، آزمایشگاهها و... را شامل می گردد، بهره برداری و نظارت بر اجرای صحیح فرآیند سترون سازی زباله در تمامی اینگونه مراکز در شهر تهران که بالغ بر 8000 واحد است، امری محال و بعید بنظر می رسد چرا که بهره برداری و نظارت بر اینگونه تجهیزات نیازمند نیروهای متخصص و تربیت شده و صرف هزینه های بسیار زیاد بهره برداری، به دلیل عدم تمرکز این سیستم و استفاده از آن در تمامی مراکز بهداشتی و درمانی شهر تهران است.

در حال حاضر کشورهای عضو شورای عالی همکاری خلیج فارس از جمله بحرین، کویت، عمان و امارات متحده و نیز کشورهایی که به تازگی به کمیسیون اروپا پیوسته اند مثل لهستان، رومانی، بلغارستان، مجارستان لتونی و استونی، روش زباله سوز را برای دفع پسماندهای بیمارستانی انتخاب کرده اند.

در دستگاههای زباله سوز، تمامی زباله های بیمارستانی با درجه حرارت بیشتر از یکهزار درجه سوزانده می شود و برای محیط خطرساز نخواهند بود.

-------------------

حبیب احسنی پوراصل