مسئولیت اجتماعی چگونه شکل می‌گیرد؟/لزوم تحول در ذهن مدیران

به گزارش خبرگزاری مهر، به همت گروه مدیریت شورای بررسی متون و کتب درسی با همکاری گروه مدیریت دانشگاه فردوسی مشهر نشست «مسئولیت‌پذیری اجتماعی-رویکردی انتقادی» برگزار شد.

در ابتدای نشست زهرا رجائی (استادیار دانشگاه پیام نور) درباره‌ مدیریت مسائل عمومی (public issue) و مسئولیت‌پذیری اجتماعی در سازمان‌ها گفت: این موضوع از مطالبه و آگاهی  مردم ناشی می‌شود و نهادینه‌سازی(institutionalized) مسئولیت‌پذیری اجتماعی در سطح فردی،  سازمانی و شرکت‌ها به‌عنوان یک روش زندگی(way of life) باید مدنظر قرار گیرد از طرفی عمل به تعهدات و مسئولیت‌های اجتماعی اهمیت فزاینده یافته است که تغییرات متعدد از قبیل تغییر انتظارات، جنبش‌های حقوق شهروندی (civil right movement)، جنبش‌های اکولوژی(ecology)و جنبش‌های اخلاقی و جنبش‌های اجتماعی و این‌که سازمان‌ها دیگر به‌عنوان نهاد صرف اقتصادی مد نظر نیستند، بلکه به‌عنوان نهاد اجتماعی و سیاسی(socio political institution) هستند که همین موضوع اهمیت مسئولیت‌پذیری اجتماعی را در سطح سازمان‌ها مضاعف کرده است و توجه فعالانه به این حیطه را می‌طلبد.

در ادامه‌ی این نشست مجازی سید مهدی الوانی (استاد دانشگاه علامه طباطبایی) ادامه داد: مسئولیت‌پذیری اجتماعی با دیدی انتقادی یعنی نقصان‌ها و کاستی‌های آن کجاست و چگونه می‌شود رفع کرد. در مسئولیت‌پذیری اجتماعی همان‌طور که از عنوان آن مشخص است نگاهی که معطوف به درون سازمان است تبدیل می‌شود به یک نگاه بیرونی. علاوه بر در نظرگرفتن مصالح و سود زمان باید به جامعه هم نگاه کرد و نیازمند نوعی تغییر و تحول ذهنی است. به قول «تیلور» مدیریت علمی اتفاق نخواهد افتاد مگر این‌که یک انقلاب علمی در ذهن‌های شما ایجاد شود. تحول باید در ذهن مدیران ما اتقاق افتد. نگاه خودخواهانه درون‌نگر مسئولیت اجتماعی را درک نمی‌کند. مدیری که نتواند نگاه خود را از درون سازمان خودش به بیرون معطوف کند، آمادگی مسئولیت اجتماعی را ندارد.

الوانی تأکید کرد: تا ذهنیت‌ها تغییر نکند، خودپسندی و منیت را از ذهن خود بیرون نکنیم، مسئولیت اجتماعی حالت نمایشی خواهد داشت و منافع عامه را بر منافع خاصه خودش مرجح خواهد بود. مسئله‌ی بعدی رشد طبیعی پدیده‌ها، تئوری‌ها و نظریه‌هاست که  سیر تحول و تطور و بلوغ داشته است. در کشورهای سرمایه‌داری بخش خصوصی قوی سال‌ها رشد و استحکام و قوت کافی پیدا کرده است، اما در این‌جا بدون این‌که بخش خصوصی رشد کرده باشد، به صورت یک‌دفعه خصوصی‌سازی انجام می‌شود و سپس مشکلاتی ایجاد می‌شود که ملاحظه می‌فرمائید. هر چیزی نیاز به رشد دارد هر نظامی پله‌هایی دارد و... مسئولیت اجتماعی ابزار تبلیغ نیست و باید از نیت خوب انسان سرچشمه گرفته باشد.
مسئله‌ی بعدی قانونی‌شدن است. گاهی دولت قانونی برای مسئولیت اجتماعی وضع می‌کند. به‌عنوان مثال؛ مسئولیت اجتماعی حکم می‌کند که به‌عنوان یک شرکت نفت یا گاز نباید آلودگی محیطی ایجاد کرد. مقررات با قوه‌ی قهریه عملی می‌شود اما مسئولیت اجتماعی امری است که فضیلت سازمان یعنی، فضیلت اخلاقی مدیر است. مسئولیت‌پذیری اجتماعی امری درونی است امری است که به‌عنوان یک ارزش توسط مدیران و تک‌تک افراد سازمان شناخته شود. طبق کتاب «دیگردوستی» سینگر، انسان باید به دیگران خدمت کند. بنی‌بشر از یک گوهرند. کمک‌کردن به دیگران و نوع‌دوستی کمک به خودمان است. اگر نمی‌توانید به دیگران کمک کنید، حداقل کم مصرف کنید. کم مصرف‌کردن نوع‌دوستی، مهربانی و خوبی است. مهربانی در حق دیگران است. کم مصرف‌کردن یعنی حق نسل آینده را از بین نبردن. مسئولیت اجتماعی نگاه پایداری دارد و نسل آینده هم حقی دارد. تیلیغات ابزار بیشتر مصرف‌کردن است. تولید کالاهایی که در مدت کوتاهی فرسوده شده و مصرف کننده را وادار به تهیه مجدد کالا می‌کند. مسئولیت اجتماعی تبلیغ برای مصرف زیاد نیست. باید مردم را به اندازه مصرف‌کردن ترغیب و تشویق کنیم. مسئله‌ی بعدی ابزاری‌شدن مسئولیت اجتماعی است. در بحث تطهیر سبز، ما نباید با سبز بودن مشکلات خودمان را از جمله بی‌کیفیتی محصول‌مان، آسیب‌رساندن به محیط طبیعی را تطهیر کنیم. مسئولیت اجتماعی محیط زیست به تنهایی نیست. اگر سازمانی شفاف و راست‌گو نباشد، آلودگی روحی و روانی برای مردم ایجاد خواهد کرد. مسئله‌ی بعدی پاسخ‌گویی است. تا مردم خواهان مسئولیت اجتماعی نباشند، مسئولیت اجتماعی شکل نخواهد گرفت. سازمان‌ها از ترس مردم رو به مسئولیت اجتماعی آورده‌اند. اگر تشکلی نباشد که پاسخ‌گویی بطلبد، مسئولیت‌پذیری شکل نمی‌گیرد.

مصطفی کاظمی (استاد دانشگاه فردوسی مشهد) سخنران بعدی این مراسم گفت: آن‌چه‌که باعث شد مسئولیت اجتماعی پا به عرصه‌ی مدیریت بگذارد، بروز تحولات عمده‌ای است که در دنیای کسب‌وکار به‌وجود آمد به‌دلیل چالش‌های عمده مثل رشد جمعیت؛ تغییرات اقلیمی، کمبود منابع، جهانی‌شدن سازمان‌ها و ...سازمان‌ها نه‌تنها به درون خود، بلکه به اجتماع هم باید پاسخ‌گو باشند. اهمیت توسعه‌ی پایدار در قرن۲۱ و لزوم همکاری جمعی و همه‌گانی شرکت‌ها را می‌طلبد. ازطرفی مسئولیت اجتماعی شرکت یک مفهوم مدیریتی است که به‌موجب آن شرکت‌ها ادغام  نگرانی‌های اجتماعی و زیست محیطی در عملیات تجاری و تعامل با ذی‌نفعان خودشان را انجام می‌دهند و با رعایت ملاحظات اجتماعی و محیط زیستی را در عملیات تجاری و در تعامل با ذینفعان به‌صورت داوطلبانه انجام می‌دهند. با زور و قانون مسئولیت اجتماعی موجب تحول نمی شود! مسئولیت اجتماعی، مسئولیت متوازنی است یعنی همه‌ی اصول و پایه‌های مسئولیت اجتماعی باید با هم دیده شود. مدل‌ها برای سنجش وضع موجود و مدیریت مسئولیت اجتماعی شرکت‌هاست. از مشهورترین مدل‌ها، مدل کارول که در همه‌ی حوزه‌های معرفی‌شده‌ی ۴ گانه، به‌صورت متوازن به آن‌ها می‌پردازد، مدل «ساندرا» است که ابعاد مسئولیت اجتماعی را در هفت بعد می‌سنجد. مدل DNA که دارای ۴ کد است، خلق ارزش، حاکمیت خوب، مشارکت اجتماعی و دست‌کاری زیست محیطی. در مدل والایس، که یک مدل دانشگاهی است، این مدل تأثیرات دانشگاه را در  ۴ نوع تأثیر می‌بیند. در هرم مسئولیت‌پذیری اجتماعی «کارول» که بنیادش بر مبنای مسئولیت اقتصادی شرکت‌هاست؛ به مسئولیت قانونی، مسئولیت اخلاقی و مسئولیت انسان‌دوستانه می‌پردازد.

کاظمی ادامه داد: در بحث مسئولیت‌پذیری دانشگاه‌ها USR که بر اساس رویکرد سیستمی، دانشگاه عنصری اساسی از سیستم اجتماعی کلان است و توجه دانشگاه به نیازهای جامعه و ترویج فرهنگ مسئولیت‌پذیری اجتماعی و تدوین استراتژی مسئولیت اجتماعی ضرورت دارد. مسئولیت اجتماعی دانشگاهی به معنای خط مشی کیفیت اخلاقی عملکرد USR دانشگاه از طریق مدیریت مسئولانه تأثیرات چهارگانه سازمانی، آموزشی، شناختی و اجتماعی حاصل از دانشگاه در گفتمانی تعاملی با جامعه به‌منظور ترویج و بهبود و توسعه‌ی انسانی پایدار است. ایفای مسئولیت اجتماعی داوطلبانه دانشگاه مستلزم پاسخ به سوالاتی از قبیل؛ دانشگاه در حال انجام  چه‌کاری است؟ بر چه کسانی تأثیرگذار است؟ بر چه حیطه‌ای تأثیرگذار است؟ نقش دانشگاه‌ها در کاهش نابرابری‌های اجتماعی و تعادل‌بخشی به جامعه چیست؟ نقش دانشگاه در بحران‌های ملی و جهانی چیست؟ آیا عاملی برای تغییر اجتماعی هست؟ آیا هویت دگرخواهی در فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، عدالت‌محوری در وجود مخاطب و یادگیرندگان هست؟ چه ارزش‌ها و نگرش‌هایی هم درون و هم فارغ‌التحصیلان را ترویج می‌کند؟

وی در پایان گفت: با پاسخ به سؤالات بالا می‌توان وضع موجود را سنجید. در بحث نقد و بررسی دانشگاه‌ها، در مورد پیاده‌سازی الگوی مسئولیت اجتماعی اقدامی صورت نگرفته است. اگر پژوهش‌هایی در دانشگاه صورت گرفته از مدل‌های شرکت‌های تجاری استفاده کرده است، در حالی‌که اساس مدل «کارول» بر مبنای اقتصادی است. در مشترکات ابعاد مسئولیت‌پذیری اجتماعی کمتر از متوسط وضع موجود است. در کنار این نکات منفی، مباحثی شروع شده است در دانشگاه‌ها از جمله توجه به مفید بودن رشته‌ها مطرح است. تلاش‌هایی انجام می‌شود به سمت رشته‌هایی می‌رود که نتایج به نفع جامعه و ذی‌نعان باشد. مسائلی در بحث آموزش، پژوهش و توسعه‌ی کارآفرینی و جهت‌گیری به سمت ایفای مسئولیت اجتماعی دانشگاه‌ها از نظر کارآفرینی و اشتغال فارغ‌التحصیلان نیز صورت می‌گیرد ولی هنوز به‌طور کامل به مرحله ‌یعمل نرسیده است. پیشنهاداتی برای ارتقای مسئولیت‌پذیری اجتماعی دانشگاه با تأکید بر محتوای درسی وجود دارد از جمله؛ انتخاب یا طراحی الگوی مناسب برای ارزیابی و پیاده‌سازی مسئولیت اجتماعی و محتوای درسی را با دنیای واقعی مرتبط کند، سواد زیست‌محیطی دانشجویان را افزایش دهد، تفکر نقد و انتقاد در دانشگاه پرورش دهد، حمایت از رفتار مسئولانه و کمک به کسب مهارت‌های زندگی و احترام و اعتماد متقابل، فراهم‌سازی زمینه‌ی مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی و مدنی توسط دانشگاه برای دانشجویان، حضور در عرصه‌ی مسئولیت‌پذیری و شبیه‌سازی مسئولیت اجتماعی در قالب دروسی مانند کارآموزی و پروژه که متأسفانه امروزه به آن بهایی داده نمی‌شود ضمن این‌که،. تجربه‌ی معاشرت با نخبگان علمی و اجتماعی و خیرین  برای دانشجویان می‌تواند بسیار کمک کار باشد.

مریم سرغانی (مدرس گروه مدیریت دانشگاه فردوسی مشهد) در ادامه این مراسم گفت: اهمیت و ضرورت توجه به مسئولیت اجتماعی شرکتی در حال حاضر در سطح شرکت منتفی است و در سطح کلان‌تر به این موضوع توجه می‌شود. ایجاد تعادل میان بخش‌های اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی کسب و کار به‌دلیل جهانی‌شدن و دستیابی به مزیت رقابتی و این‌که CSR جزئی جدایی‌تاپذیر از نام تجاری شرکت‌هاست و بهبود موفقیت شرکت‌ها در بلندمدت با ایجاد اطمینان از رعایت مسائل زیست‌محیطی و اجتماعی از دلایل اهمیت به مسئولیت‌پذیری اجتماعی است. از مهمترین مزایای به‌کارگیری مسئولیت اجتماعی شرکتی می‌توان به این موارد اشاره کرد؛ افزایش کارآیی و اثربخشی کارکنان از طریق ایجاد حس تعلق، بهبود تصویر برند کسب‌وکارها در نظر مشتریان، کاهش اثرات منفی اجتماعی و محیط زیستی کسب‌وکارها و حرکت به‌سوی ایجاد ارزش مشترک (خلق ارزش اقتصادی و اجتماعی)، ایجاد مزیت رقابتی، بهبود سطح رقابت‌پذیری شرکت‌ها و افزایش سهم بازار، افزایش شفافیت و پاسخ‌گویی، کاهش ریسک و افزایش رتبه و اعتبار در سطح بین‌المللی.

وی تأکید کرد: کاهش هزینه‌های ناشی از کنترل‌ سازمان‌ها به‌صورت کلی به‌لحاظ دارا بودن الگوی رایج مسئولیت‌پذیری اجتماعی دو دسته هستند؛ ۱.دارای الگوی مرجع: در این‌ گونه سازمان‌ها الگو متناسب با شرایط سازمان بومی می‌شود. ۲. بدون الگوی مرجع: اقداماتی را در حد توانایی سازمان انجام می‌دهند. مهمترین الگوی مسئولیت‌پذیری اجتماعی توسط «کوفی عنان» دبیر اسبق سازمان ملل متحد در سال۱۹۹۹ ارائه شده است.