خبرگزاری مهر، گروه استانها- اعظم محبی: حدود ۱۶۰۰ سال پیش دستور ساخت دیوار تاریخی در ایران، توسط شاه فیروز اول صادر شد، دیواری که بعد از دیوار چین و دیوار لمیز آلمان، سومین دیوار بزرگ جهان محسوب می‌شود.
این دیوار که به دلیل استفاده از آجرهای سرخ به «مار سرخ» مشهور است، برای مقابله با هجوم اقوام بیابانگرد و دشمنان آسیای مرکزی به طول ۲۰۰ کیلومتر ساخته شده و از دریای خزر آغاز و تا پارک ملی گلستان ادامه دارد.
هم اکنون از این دیوار، جز به صورت محدود در نواحی شرقی آثار و بقایایی باقی نمانده و بیشتر آن زیر خاک مدفون است.
دیوار بزرگ گرگان در سال ۱۳۸۷ به ثبت ملی رسیده و هم اکنون در انتظار ثبت در یونسکو است.
برای آشنایی بیشتر با تاریخچه این دیوار با «حمید عمرانی رکاوندی» مدیر پایگاه میراث فرهنگی دیوار بزرگ گرگان گفتگو کردیم.
* دیوار تاریخی گرگان در چه دوره‌ای ساخته و چه زمانی تکمیل شد؟
استحکامات دفاعی دیوار گرگان در دوره ساسانیان بین سال‌های ۴۲۰ تا ۶۳۰ میلادی ساخته شده و در زمان خسرو انوشیروان ساسانی تکمیل شد.
* کارکرد دیوار چه بود؟
دیوار دفاعی گرگان به منظور حفاظت از سرزمین‌های ایران ساخته شده و حراست از مناطق داخلی ایران در برابر دشمنان آسیای مرکزی را بر عهده داشته است.
علاوه بر کارکرد نظامی و دفاعی، دیوار هنگام صلح کارکردهای ثانویه می‌یافته و محلی برای سکونت سربازان و یا نگهداری حیوانات و غیره بوده است.
* ابعاد و ارتفاع دیوار چه میزان بوده است؟
از ارتفاع دقیق دیوار اطلاعی در دست نیست اما شواهد و تحقیقات نشان می‌دهد که بین ۶ الی هشت متر و در برخی از نقاط بین ۱۰ الی ۱۵ متر ارتفاع داشته است.
به دلیل اینکه شواهد و نشانه‌ای در زمینه ارتفاع دیوار گرگان وجود ندارد نمی‌توان به طور قطعی در مورد آن صحبت کرد اما مشابه این دیوار در دربند قفقاز موجود است که توسط ساسانیان ساخته شده و ۱۵ متر ارتفاع دارد.
کاوش‌های باستان‌شناسی هم نشان می‌دهد که عرض دیوار بیشتر از ۲.۵ متر نمی‌تواند باشد.
* مصالح دیوار چه بوده است؟
برای تهیه مصالح مقاوم در برابر نفوذ مهاجمان و باران، بهترین مصالح سنگ و آجر بوده و مهندسان ساسانی با شناخت از محیط طبیعی منطقه و کمبود مصالح ساختمانی مقاوم، صدها کوره آجرپزی با فاصله نزدیک نسبت به دیوار بزرگ گرگان ایجاد کردند.
بنابراین دیوار عمدتاً با خشت و آجر ساخته شده که در سمت داخل خشت و بیرون آن از آجر استفاده شده است.
بیشتر کوره‌ها به صورت مستطیلی و به عمق یک متر بوده و کیفیت آجرهای تولید شده بعد از گذشت سالیان طولانی بسیار خوب و همچنان قابل استفاده است.
تخمین زده می‌شود ۲۰۰ میلیون قطعه آجر در دیوار مصرف شده باشد و طبق محاسبات ۳۰ هزار سرباز برای ساخت آن شرکت داشتند.
* دیوار چه فضاهای جانبی داشته است؟
دیوار گرگان، برج، حصار و بارو داشته و ۳۶ قلعه در آن تعبیه شده است که محلی برای استقرار سربازان و نگهداری احشام و آذوقه بوده است.
بیشترین فاصله قلعه‌ها بین هشت الی ۱۲ کیلومتر بوده اما کمترین آن هم به ۵۰۰ متر می‌رسیده است.
بعد از سقوط ساسانیان و ورود دین اسلام به منطقه همچنان از این قلعه‌ها تا قرن چهارم و پنجم استفاده می شده و شواهد، جریان زندگی در آنها را تأیید می‌کند.
همچنین دیوار گرگان خندق داشته که به طول ۱۷۵ کیلومتر، عرض متوسط ۳۰ متر و به عمق سه الی پنج متر از دامنه کوه پیشکمر در شرق شروع و تا کرانه‌های دریای خزر در غرب امتداد دارد.
بخش اعظم خندق‌های دیوار بزرگ گرگان آبگیری شده و بر حسب ضرورت چندین بار لایروبی شده و بخش کوچکی از خندق‌ها آبگیری نشده و به صورت خشک استفاده شده است. از خاک حاصل از حفر خندق برای تولید خشت استفاده می‌کردند.
* ساخت دیوار به صورت مستمر بوده است؟
ساخت دیوار مستمر نبوده و ممکن است در دوره‌های مختلف بخش‌های گوناگون آن کامل شده باشد. به عنوان مثال در دوره‌ای بین شاه ایران و حکمرانان آسیای مرکزی درگیری ایجاد شده و پادشاه وقت دستور ساخت دیوار را صادر می‌کرد و به صورت بخش به بخش دیوار کامل می شده است.
به دلیل اینکه ساخت دیوار هزینه زیادی را می طلبیده بنابراین بیشتر هنگام درگیری‌ها و احساس نیاز این دیوار گسترش یافته اما در زمان خسرو انوشیروان که توان مالی بالایی داشت، دیوار گرگان به طور کامل تکمیل شد.
* در مسیر دیوار چه شهرها و روستایی شکل گرفته است؟
بعد از آنکه دیوار کارکرد خود را از دست داده، مناطق مسکونی در اطراف آن شکل گرفته است.
شهر انبار الوم در مسیر دیوار ایجاد شده و قلعه ۲۴ و ۲۵ در آن قرار دارد و روستاهای زیادی هم در طول دیوار ساخته شده است.
* وضع فعلی دیوار چگونه است؟
در وضع موجود از دیوار، قلعه و پی اصلی بین یک تا دو متر باقی مانده و عارضه‌هایی را در دشت گرگان و ترکمن صحرا می‌بینیم که مسیر دیوار خود را نشان می‌دهد. در این بخش‌ها دیوار قرمز رنگ بوده و قلعه‌ها فرم چهار گوش داشته است.
* پایش تصویری در چه مرحله‌ای است؟
تصویربرداری هوایی برای تهیه نقشه انجام شده و امسال به دست ما می‌رسد تا بر اساس آن تعیین حریم صورت گیرد.
* کاوش باستان شناسی هم انجام شده است؟
کاوش‌ها با توجه به وسعت دیوار ناچیز است و تا به امروز تنها برای مطالعات آزمایشگاهی و نمونه برداری در طول دو الی سه هزار متر حفاری شده که البته اطلاعات خوبی هم از آن به دست آمد.
* قدیمی ترین مستندات مربوط به چه زمانی است؟
علیرغم اینکه منابع زیادی مانند شاهنامه فردوسی، احسن التقاسیم مقدسی، تاریخ طبری و دیگر سفرنامه‌ها به دیوار گرگان اشاره می‌کنند اما اولین تصویر در سال ۱۳۱۰ توسط اشمیت آمریکایی بوده که با پرواز بر روی دیوار گرفته شده است.
نظر شما