اعتکاف؛ دوری از تعلقات دنیوی و اتکا به خالق هستی است

وجود آدمی مانند پاره خطی است که از دو سو تا بی نهایت قابل امتداد است و انسان مختار بر سر دو راهی انتخاب، ناگریز از گزینش است. در این میان، عده ای فلاح را برگزیده و در رسیدن به مقصد، از هیچ کوششی دریغ نمی ورزند.

در این مسیر معتکفان تا بدانجا پیش می روند که زمزمه زیبای " الهی هب لی کمال الانقطاع الیک" را به گوش جان می شنوند. پس خدایا به من کمال انقطاع به سوی خود را هدیه کن؛ یعنی همان رستگاری واقعی و فلاح حقیقی را. بنابراین اعتکاف و خلوت گزینی در منزل دوست نخستین گام برای رسیدن به این مقصد بزرگ انسانی است .

تعریف اعتکاف

کلمه اعتکاف از ریشه عکف است. اهل لغت برای این ریشه، معانی مختلفی ذکر کرده اند. از جمله رویکرد به چیزی با توجه و مواظبت، اقبال به چیزی بی آن که روی از آن برگردد، محبوس و متوقف کردن چیزی، اقبال و ملازمت بر چیزی از روی تعظیم و بزرگداشت آن، التزام به یک مکان و اقامت در آن، اقامت، ملازمت و مواظبت، حبس و توقف.

در واقع اعتکاف به معنی اقامت گزیدن در جایی است به طوری که فرد معتکف خود را محبوس و ملتزم به آن مکان بداند و این التزام ناشی از اهمیت و عظمت آن موضع باشد.

بنابراین آنچه باعث تفاوت میان اعتکاف و سایر اقامتها می شود این است که در اعتکاف، یک نحوه توجه و رویکردی وجود دارد که مانع اشتغال فرد به امور دیگر، غیر از آنچه که به او روی کرده می شود.

ارکان اعتکاف

ارکان عبادت یعنی اجزایی که اگر عمداً ترک شوند، آن عبادت باطل می شود. اعتکاف نیز ارکانی دارد که عبارت اند از نیت، توقف در مسجد جامع شهر یا مساجد چهار گانه معروف، کمتر از سه روز نبودن اعتکاف و روزه دار بودن معتکف در ایام اعتکاف.

پیشینه اعتکاف

اعتکاف عبادتی است که در ادیان دیگر نیز وجود دارد. اما آیا اعتکاف در آن ادیان، مانند اعتکاف در اسلام است یا کیفیت و شرایط اعتکاف در آنها فرق می کند؟

آنچه از قرآن به صراحت دریافت می شود اصل وجود عبادتی به نام اعتکاف است که در بسیاری از ادیان الهی از جمله اسلام، وجود داشته است .

اعتکاف در ادیان دیگر

خداوند در قرآن به پیامبر بزرگ خود ابراهیم خلیل الله و پسرش اسماعیل (ع) دستور می دهد که خانه مرا پاک کنید از برای طواف کنندگان و معتکفان و نمازگزاران. پس یقیناً این عبادت در آن زمان وجود داشته و مورد رضایت خداوند نیز بوده است.

با توجه به آیه 125 سوره بقره، در می یابیم اعتکاف عملی بوده که در شریعت ابراهیم از مناسک و عبادات الهی محسوب می شده است. البته کیفیت و چگونگی مناسک آن معلوم نیست و پیروان ایشان به این عمل مبادرت می ورزیدند و لذا ابراهیم و اسماعیل (ع) از طرف خداوند موظف شده بودند تا محیط لازم را برای برپایی این مراسم مهیا سازند. واگذاری این مسئولیت خطیر به آنها، گواه بزرگی بر اهمیت عباداتی چون حج، اعتکاف و نماز در پیشگاه خداوند است.

علامه مجلسی به نقل از مرحوم طبرسی می نویسد: سلیمان (ع) در مسجد بیت المقدس اعتکاف می کرد. آب و خوراک برای آن حضرت فراهم می شد و او در آن جا به عبادت می پرداخت.

حضرت موسی (ع) با آن که مسئولیت سنگین رهبری و هدایت امت را به دوش داشت، برای مدت زمانی آنان را ترک و برای خلوت با محبوب خویش به خلوتگاه کوه طور می شتافت.

بیت المقدس از مکانهایی بود که همواره عده زیادی از انسانها، برای اعتکاف در آن گرد می آمدند و به راز و نیاز با پروردگار خویش مشغول می شدند. بزرگ این گروه، حضرت زکریا (ع) بود و از جمله کسانی که در امر اعتکاف سرپرستی می نمود حضرت مریم (ع) است.

قبل از بعثت حضرت محمد (ص) نیز غار حراء محل عبادت و راز و نیاز آن حضرت بود، حضرت رسول اکرم (ص) نیز به اعتکاف در آن مکان مشغول می شدند و در اندیشه سرنوشت بشریت فرو می رفتند. اندیشه ها و سؤالاتی چون آیا ظلم آدمی به خویشتن به پایان می رسد؟ چه زمان بتان خود تراشیده، در هم کوبیده خواهند شد؟ بالاتر از همه بت درون آدمی به چه سرنوشتی دچار خواهد شد؟

اعتکاف در اسلام: سیره پیامبر(ص)

پیامبر اسلام (ص) هر از چند گاهی به دور از غوفای مکه و سر و صدای مردم و هیاهوی بت پرستان، خود را به غار حراء می رسانید و به پرستش معبود حقیقی مشغول می شد. در شبی از شبها در حالی که محمد (ص) معتکف کوی دوست بود، صدایی شنید. آری جبرئیل از آسمانها جواب همه پرسشهای پیامبر (ص) را در دفتری از نور به زمین آورده بود، دفتری که نسخه شفا بخش همه در دهان بشری بود.

پس از بعثت و بعد از هجرت، پیامبر فرصتی دوباره می یابد تا به اعتکاف روی آورد و خلوتی با خدای خود داشته باشد. این بار اعتکاف را در مسجد النبی پی می گیرد. مدینه هرگز زمزمه های عاشقانه پیامبررا فراموش نمی کند. هنوز موج صدای او از لابه لای ستونهای مسجد النبی، به گوش می رسد.

امام صادق (ع) می فرماید: چون دهه آخر ماه مبارک رمضان فرا می رسید، پیامبر در مسجد معتکف می شد. درون مسجد خیمه ای از جنس مو برای ایشان برپا می کردند تا در آن خیمه به عبادت خدای خود قیام کند. عبادتی فراتر از عبادتهای روزهای قبل. چون جنگ بدر در ماه رمضان واقع شد و پیامبر  موفق به برپایی اعتکاف نشد، لذا قضای آن را در سال بعد به جای آورد.

از زمان شکل گیری جامعه اسلامی و برپایی احکام الهی، سنت اعتکاف همواره مورد توجه مسلمین بوده است. مسجد الحرام و مسجد النبی از مهمترین مکانهای اقامه اعتکاف بوده و هستند. همه ساله خیل عظیمی از مسلمانان از سراسر دنیا به این دو شهر مقدس آمده، خود را در دریای بی کران رحمت الهی غوطه ور می کنند و از قعر آن مرواریدهای زیبای مغفرت و رحمت را استخراج می کنند .

اعتکاف در ایران

سنت اعتکاف در طول تاریخ کم و بیش در ایران اسلامی برپا می شده ولی از پیشینه آن در ایران قبل از دوران صفویه، چیز زیادی در دست نیست . آنچه به صورت مستند وجود دارد برپایی این سنت الهی در دوران صفویه است که به همت بلند شیخ لطف الله میسی و شیخ بهائی، در دو پایتخت صفویه یعنی قزوین و اصفهان صورت گرفته است.

شیخ لطف الله هم عصر عالم بزرگ شیعی، شیخ بهائی است. او بسیار مورد توجه و عنایت شیخ بهائی بوده تا آنجا که شیخ، مردم را در پاره ای از مسائل شرعی به شیخ لطف الله ارجاع می داده. شاه عباس اول، مسجد شیخ لطف الله را در اصفهان به نام این عالم بزرگ و برای اقامه نماز توسط وی ساخت. شیخ لطف الله تا پایان عمر در کنار همان مسجد ساکن بود و در آن مسجد نماز جمعه را اقامه نمود. این عالم سخت کوش به برپایی سنت اعتکاف اهتمامی ویژه داشت. چنان که بر اثر تلاشهای خستگی ناپذیر او اعتکاف سنتی رایج و زنده باشد . کتاب الرسالة الاعتکافیه از آثار اوست.

شیخ بهائی نیز اهتمام ویژه ای به امر اعتکاف در ایران داشت. شیخ بهائی خود از عالمان عامل و دلداده معنویت و معرفت بود و با شور و عشق به این سنت روی آورد و از خلوت اعتکاف بهره ها جست. شعر معروف "گه معتکف دیرم و گه ساکن مسجد" هم از اوست .

پس از آمدن آیت الله عبد الکریم حائری به شهر مقدس قم و تأسیس حوزه علمیه قم در جوار حرم مطهر حضرت معصومه (ع)، سنت الهی اعتکاف رنگ و بوی دیگری به خود گرفت. این سنت الهی که طی چند قرن، بعد از دوران شیخ لطف الله و شیخ بهائی، نوساناتی به خود گرفته بود تولدی جدید یافت، اما حکومت خشن رضاخانی را نیز در برابر خود داشت. پس مردانی استوار و پا برجا چون کوه می طلبید تا با این خشونتها، صحنه را ترک نکرده و کمر همت، در احیای سنت محمدی  ببندند.

عالم ربانی میرزا مهدی بروجردی در سده اخیر پایه گذار این سنت حسنه در شهر قم بود. رفته رفته این سنت محمدی به دیگر شهرهای ایران سرایت کرد. او از ملازمان و کارپردازان و مشاوران آیت الله شیخ عبدالکریم حائری بود. وی به علت ایجاد جو خفقان رضاخانی به تنهایی در مسجد امام حسن عسگری (ع) معتکف می شد و هیچ کس همراه او نبود.

بعدها یکی دیگر از علما به او ملحق شد و پس از چندی، پای دیگران نیز به این سنت کشیده شد. به حدی که آیت الله بروجردی درسهای حوزه علمیه را جهت شرکت طلاب در مراسم اعتکاف تعطیل کردند.

اهداف اعتکاف

در اعتکاف اهدافی چون رسیدن به آرامش روحی، دستیابی به صبر، حضور در مسجد، دعا و توبه و استغفار همه و همه در این عمل مورد توجه قرار گرفته است.

می توان از مجموعه این عبادات، هدفی دیگر ورای اهداف تک تک آنها برای عبادت اعتکاف در نظر گرفت و آن تمرین انقطاع از غیر است. معتکف در طول مدت اعتکاف از همه تعلقات دنیایی بریده و تمام وقت به حالت عبادت در آمده، از مسجد که خانه خداست به خانه خود و دیگران نمی رود. کلامی غیر از قرآن و دعا و نماز که کلام خداست بر زبان جاری نمی کند. معتکف اراده خود را در مسیر اراده خدا قرار داده در طول روز به خاطر او دست از خوردن و آشامیدن کشیده و به روزه داری قیام می کند .

پس هدف از عبادت اعتکاف، همان است که ائمه معصومین در دعای "مناجات شعبانیه" از خداوند خواسته اند "الهی هب لی کمال الانقطاع الیک؛ خدایا به من نهایت بریدگی وابستگی از غیر خودت را هدیه نما".

آثار اعتکاف

توبه در حال اعتکاف موجب جلب رضا و غفران الهی و ورود در صف نیکان است، اعتکاف موجب نیل به قرب الهی است، یعنی همان فلاح و رستگاری که انسان به وسیله عبادت آن را می جوید. یکی دیگر از آثار برجسته اعتکاف حب خداوند تبارک تعالی است .

بی شک اگر معتکف بتواند در ایام اعتکاف آن طور که باید و شاید رفتار نماید و رضایت حق تعالی را جلب کند به درجاتی که برای مؤمنان در نظر گرفته شده، خواهد رسید.

از آثار حتمی اعتکاف در زندگی فردی انسان، تقویت اراده آدمی است. کسی که مدتی بر خلاف خواست درونی خویش، در محلی قرار گرفته و از بسیاری از امور چون حرف زدن در غیر امور عبادی که به طور طبیعی تمایل به آنها دارد، پرهیز نماید، خود به خود تمرینی است برای اجتناب از بسیاری خواهشهای نفسانی دیگر، برخورداری انسان از اراده قوی نه تنها در مسائل اخلاقی و دینی بسیار مهم است؛ بلکه نقش آن در امور روزمره نیز بر کسی پوشیده نیست.

در پرتو اعمالی چون اعتکاف، کم کم ارتباط روانی خاصی بین انسان و مسجد، قرآن، نماز، نماز شب و ادعیه به وجود می آید. به نحوی که انسان مشتاق ارتباط با این امور شده دوری از آنها برایش سخت می گردد.

اگر انسان بتواند در طول اعتکاف خود را به دروازه های معرفت الهی برساند و خود را در دایره بیکران هستی کوچک ببیند،  غرور از او رخت بر می بندد. دیگر در مقابل هم نوع خود تکبر نمی ورزد بلکه فروتنی را پیشه خود خواهد ساخت.

به عقیده جرم شناسان اجتماعی، بسط و گسترش مسائل معنوی، باعث کم شدن جرم و فساد در جوامع می گردد. اعتکاف در این میدان می تواند نقش مهمی ایفا کند زیرا مشتمل بر چند عبادت است و آثار معنوی ویژه ای حتی بر افراد غیر معتکف بر جای می گذارد.